واژگان كليدي:
جهانی‌شدن، رسانه، فرهنگ، فرهنگ عفاف و حجاب
مقدمه و طرح مسئله
يكي از مسائل مهم در عصر حاضر، جهانی‌شدن (Globalization) و پيامدهاي آن براي جهانيان است كه گستره عظيمي از موضوعات و نظريات مختلف را در بر می‌گیرد. حوزه‌های متنوعي از مباحث همچون؛ معناي جهانی‌شدن، سابقه جهانی‌شدن، موافقان و مخالفان جهانی‌شدن، آثار و پيامدهاي جهانی‌شدن و حجم وسيعي از منابع و آثار راجع به جهانی‌شدن تنها بيانگر بخشي از اهميت موضوع و جايگاه تعیین‌کننده آن است. بر همين اساس و به‌طور مشخص يكي از دغدغه‌های فكري- فرهنگي، اجتماعي و سياسي در كشور ما نيز مسئله جهانی‌شدن و پيامدهاي آن است كه به‌نوبه خود از زواياي مختلفي قابل‌بررسی و تحليل می‌باشد.
بدون ترديد عنصر اصلي و عمود خيمه نظام جديد جهاني و به‌ویژه در حوزه‌های فكري و فرهنگي رسانه و يا همان وسايل ارتباط‌جمعی جديد از قبيل: ماهواره، اينترنت و تلفن همراه است كه نقش انکارناپذیری در توسعه روندهاي جهاني و جهانی‌سازی فرهنگ ايفاء می‌نماید. امروزه چيزي كه توجه همگان را به خود جلب نموده اطلاعات و اطلاع‌رسانی و رشد بسيار سريع فناوری‌های نوين ارتباطات است كه برخلاف گذشته اطلاعات براي عبور از مرزهاي ملي به رواديد نياز ندارد. برنامه‌های تلويزيون را می‌توان به‌طور مستقيم توسط ماهواره در هر جاي دنيا دريافت نمود. رسانه‌های جمعي به همديگر در انتقال معنا كمك می‌کند و يكديگر را كامل می‌نمایند:
راديو با موبايل تركيب می‌شود، اينترنت به كمك روزنامه چاپي می‌آید و موبايل به كمك تلويزيون و راديو می‌شتابد. گويي در هرکدام از رسانه‌ها قطب‌هايي است كه بر اساس اشتراکاتشان يكديگر را جذب می‌کنند.
استفاده از تلفن همراه نمونه بسيار جالبي از همين مقوله است؛ با تركيب فناوري‌هاي پيشرفته در سال‌های اخير گوشی‌های تلفن همراه به رایانه‌های جيبي و كوچك تبدیل‌شده‌اند كه روزبه‌روز كاربردهاي متنوع و حرفه‌ای‌تری را به كاربران خود ارائه می‌دهند تا حدي كه شباهت‌های موجود ميان تلفن همراه و رایانه‌ها به‌طور دائم در حال افزايش حیرت‌انگیز است و می‌توان گفت در آینده‌ای نزديك اين تلفن‌ها به پایگاه‌های رایانه‌ای قدرتمند تبديل خواهند شد. (پور طهماسبی: 1387، ص: 184)
دسترسي آزادانه به اطلاعات نگراني‌هاي ناشي از بی‌ثباتی اجتماعي و فرهنگي را افزايش داده است. آشناسازي جوانان با ساير فرهنگ‌هايي كه ازنظر اقتصادي غنی‌تر هستند احتمال دست‌کم گرفتن و حتي از دست دادن فرهنگ خودي را تشديد نموده و جامعه اطلاعاتي كه در اطراف ما در حال گسترش است پر از امكانات جالب، ناامنی‌ها و عقايد و اعمال متضاد است كه به نظر می‌رسد زمان اتخاذ تصميمات دوران‌ساز در رابطه بااین‌همه اتفاقات مهم فرارسیده باشد.
طرح مباحثي همچون مهندسي فرهنگي، مقابله با تهاجم فرهنگي، مواجهه با ناتوي فرهنگي و برخورد با شبيخون فرهنگي دشمن در جمهوري اسلامي نشانه‌های روشني از اين نگراني‌هاي عمده و دغدغه‌هاي قابل اعتناء است كه به نظر می‌رسد توجه اولياء امور فرهنگي و مسئولين سياسي كشور را برانگيخته و فراتر از آن ضرورت سیاست‌گذاری كلان فرهنگي را فراهم آورده است.
در حال حاضر مسئله اصلي اين است كه توليدات فرهنگي و تبليغات گسترده رسانه‌هاي غربي با برخورداري از جنبه‌های عوامانه، مبتذل و سهل‌الوصول و همچنين بهره‌مندي از تکنیک‌های قدرتمند نفوذ فرهنگي كشورهاي جهان سوم و ازجمله جمهوري اسلامي را به نحوه گسترده‌اي مورد هجوم قرار داده‌اند.
در چنين شرايطي اعتقادات، فرهنگ و باورهاي اخلاقي جامعه آزمون سختي را از سر می‌گذراند كه در تاريخ گذشته سابقه نداشته است. اگر همواره افتخار مي‌كنيم كه به اعتبار توانمندي وبرتری فرهنگ و تمدن خويش توانسته‌ایم ملت‌هايي كه بازور شمشير بر ما غلبه کرده‌اند تحت تأثیر قرار دهيم و مجذوب عناصر برتر فرهنگي خويش سازيم. در موقعيت خطير كنوني زمان نمايش دوباره اقتدار فرهنگي فرارسیده است كه اميدواريم جمهوري اسلامي بتواند با سربلندي از عهده آن برآيد و اين مُيسّر نيست جز با درايت، واقع‌بینی و مهندسي صحيح فرهنگي كه مقام معظم رهبري همواره بر آن تأکید نموده‌اند. به فرموده ايشان:
«واقعي بودن تهاجم فرهنگي دشمن ايجاب می‌کند كه در داخل كشور مجموعه‌ای از نيروهاي صاحب‌فکر و انديشه خود را مسئول دفاع و مقابله هوشمندانه با آن بداند...» (آيت ا... خامنه‌ای: روزنامه كيهان، 16/10/77)
مقاله «جهانی‌شدن؛ رسانه و چالش‌های فرهنگ عفاف و حجاب در جمهوري اسلامي» باهدف آسیب‌شناسی فرهنگ عفاف و حجاب در عصر جهانی‌شدن ارتباطات سعي دارد با اتخاذ رويكردي علمي و روش‌شناسی مناسب به دو پرسش اصلي به شرح زير پاسخ دهد:
1- مهم‌ترین چالش‌های فرهنگ عفاف و حجاب در عصر جهانی‌شدن اطلاعات کدم‌اند؟
2- چگونه می‌توان در مواجهه بافرهنگ سرمایه‌داری و ليبرال- دموكراسي غربي به دفاع از فرهنگ ديني و ميهني عفاف و حجاب پرداخت؟
- فرضيه تحقيق:
با توجه به تأثیرات مخرب فرهنگ بيگانه و انتقال آن از طريق وسايل ارتباط‌جمعی مهم‌ترین راه پيشگيري و مقابله با آن در درجه نخست افزايش كيفيت و جاذبه‌های فرهنگ خودي و سپس تجهيز شدن به وسايل پيشرفته ارتباط‌جمعی است. به عبارتي اگر جذابیت‌های فرهنگي بيگانه عامل اصلي تأثیرگذاری آن است و اگر رسانه ابزار انتقال و ايجاد حوزه نفوذ در جامعه هدف محسوب می‌شود ناگزير بايد اين دو مقوله حياتي را در متن مهندسي فرهنگي قرار داده و توجه جدي بدان‌ها مبذول نمود.
- مفروضات تحقيق:
1- جهانی‌شدن واقعيتي غیرقابل‌انکار است كه درهرحال اعم از اينكه طرح (پروژه) و يا فرايند (پروسه) باشد رو به گسترش بوده و تأثیرات عميق، مثبت يا منفي خود را در اقصي نقاط جهان بر جاي می‌گذارد.
2- امروزه در عصر جهانی‌شدن، فرهنگ از طريق رسانه توليد و منتشر می‌شود. نماد يا الگوي لباس، آرايش، سخن گفتن، رفتار و سلوك فردي از طريق رسانه‌های ارتباطي تبليغ می‌شوند.
3- يكي از مهم‌ترین چالش‌های جمهوري اسلامي در شرايط فعلي تهديدات ناشي از جهانی‌شدن فرهنگ است.
4- تأکید بر اعتقادات ديني، باورهاي مذهبي، اخلاق اسلامي و فرهنگ ارزشي عفاف و حجاب بخش مهمي از آرمان‌های انقلاب اسلامي و هدف‌هاي اصولي نظام جمهوري اسلامي است كه به‌هیچ‌وجه اجازه عقب‌نشینی از آن‌ها داده نمی‌شود.
5- فرهنگ عفاف و حجاب به‌عنوان بخشي از نظام ارزشي و هنجاري جمهوري اسلامي ايران امروزه در معرض تهديدات و چالش‌های جدي از سوي فرهنگ بيگانه واقع است كه بار عظيم اين هجوم فرهنگي را ابزارهای ارتباط‌جمعی نوين شامل ماهواره، اينترنت و تلفن همراه به دوش می‌کشند.
- روش و مدل تحليل:
اين پژوهش از نوع كيفي- نظري و توصيفي است و به شيوه کتابخانه‌ای و از طريق جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات ضروري به‌صورت فیش‌برداری انجام‌گرفته: روش تجزیه‌وتحلیل اطلاعات مبتني بر مدل «فرآيند و عناصر ارتباطي» هارولد لاسول و رويكرد رئاليستي كوئنسي رايت در تحليل امور مختلف می‌باشد كه به‌طور مشخص براي پاسخگويي به پرسش‌های اصلي پژوهش مورداستفاده قرار می‌گیرند.