تاریخچه عزاداری از آغاز تا امروز

جنایتی که در سرزمین کربلا بر کاروان امام حسین شد، از شکنجه ها و رفتارهای غیر انسانی مانند بستن آب بر کاروان ایشان علی رغم اینکه این شیوه از مبارزه در اسلام بسیار منع شده و تهدید ها و رجز خوانی های قبل از واقعه عاشورا که موجب شده بود فضایی نگران کننده در بین مردم ایجاد شود. شیوه های وحشیانه جنگ از سوی مخالفان مانند آتش زدن، بریدن اجزا، شکستن استخوان و راندن اسب بر پیکر ها و کندن لباس از شهدا  و هتک حرمت به زنان و کودکان و... همه حکایت از رفتاری غیر انسانی با یاران و خانواده امام حسین (ع) دارد. که نمونه این جنایت ها را که در یک روز اتفاق افتاد شاید در طول تاریخ مغول هم نتوان یافت. دشمنان اسلام حتی به اسب ها نیز رحم نکرده و برای شکست لشگر امام حسین شمشیرها و نیزه ها به مرکب ها می زدند تا بر خاک بیفتند و از حرکت باز ایستند.

آری از هر سوی که بنگری فاجعه ای بزرگ رخ داد و مظلومیت امام حسین تا بی نهایت بود. این نوع از تاخت و تاز دشمن بر لشگر سید الشهدا هنوز قلب مریدان و محبان مکتب ایشان را به درد می آورد. یکی از راه های تسلی قلب محبان ایشان پس از واقعه عاشورا عزاداری و گریه و نوحه سرایی بر عاشورا بوده است. تاریخچه عزاداری اگر چه قبل از عاشورا نیز وجود داشته و انبیا بر این رخداد گریسته اند اما پس از واقعه عاشورا عزاداری در همان ساعات واپسین شهادت امام حسین آغاز شد. اولین نوحه سرایی و گریه و زاری از سوی اسرا و زنان اهل بیت آغاز شد حضرت زینب هنگامی که ذوالجناح با زین واژگون و یال غرقه به خون از مقتل بازگشت شروع به شیون و نوحه سرایی کرد. پس از آن نیز در مواردی متعدد، حضرت زینب، زنان حرم امام(ع) و نیز دیگران به عزاداری پرداختند؛ مواردی چون عزاداری اهل بیت هنگام چپاول و آتش زدن خیمه ها و وقت عبور از میان شهدا، عزاداری زنان بنی اسد هنگام رفتن شهدا، عزاداری اهل بیت در شام، عزاداری اهل بیت و اهل مدینه در هنگام ورود به مدینه و عزاداری ام البنین در بقیع از جمله این عزاداری ها است که در تاریخ ذکر شده به جز عزاداری های اهل بیت پس از شهادت امام حسین(ع) و اصحابش، شاهد عزاداری های دوست داران و شیعیان خاندان عترت به صورت فردی و جمعی هستیم.

عبیدالله بن حر جعفی، که گفته شده پس از شهادت امام حسین(ع) از منزل خود در قصر بنی مقاتل به کربلا رفت و درآنجا گریست و قصیده ی بلندی در رثای امام حسین(ع) سرود. او را نخستین زیارت کننده قبر امام(ع) دانسته اند. جابربن عبدالله انصاری، که بر اساس گفته لهوف در اربعین به کربلا رسیده است. توابین که پس از شهادت امام حسین(ع) از یاری نکردن آن حضرت پشیمان گشته و توبه کردند و به قیام بر ضد دستگاه شام و جبران گذشته همت گماردند. آن ها بدین منظور، به کربلا رفتند و در آن جا به عزاداری پرداختند و آن جا برای خونخواهی امام(ع) هم قسم شدند. امام باقر (ع) به منظور عزاداری بر جدشان، مجلس تشکیل می دادند و از شیعیان خواستند تا اشعاری در این باره بخواند. امام صادق(ع) نیز به تشکیل مجلس عزاداری می پرداختند وشیعیان را به عزاداری و مرثیه سرایی با حزن و اندوه و سوز امر می نمودندو خود در مصیبت جدشان می گریستند .

بنابراین، آن چه از سیره اهل بیت بر می آید، تشکیل مجالس عزاداری و گرامی داشت عاشورا، به ویژه دهه محرم است. به یقین شیعیان هم این امر را تا حد امکان در آن شرایط خفقان به انجام می رساندند و هرگاه شرایط مهایا می شد آشکارا به عزاداری می پرداختند. این شرایط در زمان بنی امیه به شدت سخت و دهشتناک بود. امویان می کوشیدند تا یاد حسین و اهل بیت(ع) از ذهن ها پاک شود. از این رو، به هیچ وجه اجازه عزاداری و رفت و آمد و زیارت قبر مطهر آن حضرت را نمی دادند.

در زمان عباسیان، شرایط همواره در حال نوسان وتغییر بود. در زمان سفاح اولین خلیفه عباسی، شاهد فراهم شدن زمینه برای زیارت مرقد مطهر هستیم، ولی در زمان منصور، شاهد منع زائران و تخریب مرقد مطهریم پس از منصور و در زمان مهدی،مامون، معتصم، واثق، منتصر و ناصرالدین بالله، شیعیان از جهت عزاداری و زیارت قبر امام حسین(ع) آزادی داشتند، ولی در زمان هارون و متوکل، به شدت در آزار و اذیت قرار گرفتند و دستور تخریب قبر مطهر و منع زایران صادر شد. متوکل دستور داد برای محو قبور زمین های اطراف آن را کشت کنند تا آثاری از آن باقی نماند.

پرشکوه ترین عزاداری شیعه در سوگ سیدالشهدا(ع)، در دوارن آل بویه که خود شیعه و دوستدار اهل بیت بودند، اتفاق افتاد. احمد معزالدوله، پس از فتح بغداد در سال 334ه.ق در زمان مستکفی بالله، با توجه به روحیه تشیع خود، به آبادانی مزار امامان معصوم، به ویژه امام حسین(ع) پرداخت. او در محرم سال 352 دستور داد که بازارها تعطیل و خرید و فروش ممنوع شود و سقاخانه هایی در بازارها برای آب دادن به مردم دایر گردد. هم چنین زنان در حالی که برای امام حسین(ع) نوحه می خواندند و بر صورت لطمه می زدند، از خانه ها خارج شوند.

این نخستین باری بود که چنین مراسمی در عزای امام حسین(ع) و زیر پرچم حکومتی برپا می گردید در دوران تیموریان نیز عزاداری انجام می شد لکن در دوران صفویه به سبک و مرحله جدیدی رسید قزلباش ها که نیروهای لگشری صفویه محسوب می شدند در روز عاشورا با اسب به کاروان های مردمی عزاداری پیوستند و به صورت منظم در خیابان رژه رفتند.

در زمان صفویه اشعار فارسی سروده و خوانده می شد و هیات های زنجیرزنی از این دوره آغاز به عزاداری کردند. روضه خوانی، مقتل خوانی و مرثیه خوانی در این دوره رشد کرد. عزاداری بر امام حسین اما در دوران قاجار به علت وجود عالمان بزرگ دینی رنگ و بوی خاصی به خود گرفت و هیات های مذهبی و گروه های مردمی در ایام محرم در تکایا و مساجد گردهم آمده و به سینه زنی و نوحه سرایی می پرداختند. برای اولین بار در این دوران شبیه خوانی تاسیس شد که عده ای از مردم برای بازسازی صحنه عاشورا تئاتر اجرا می کردند.

عزاداری در لایه های حکومتی و مردمی به قدری فراگیر شده بود که ناصرالدین شاه دستور داد تکیه ای 20 هزار نفری برای تجمع عزاداران و تماشاگران شبیه خوانی ساخته شود. در دوران پهلوی اول و دوم مخالفت های شدیدی با عزاداری صورت می گرفت ولی هزگر این اقدامات امنیتی محبت حسین را از دل شیعیان بیرون نکرد بلکه سبک عزاداری تغییر کرد و روضه های خانگی فراوان و البته به صورت مخفیانه برگزار شد تا امروز که شاهد رونق عزاداری در جمهوری اسلامی هستیم که بلحاظ سبک و سیاق و متن و محتوا و بکارگیری ابزارهای جدید ابعاد عزاداری گسترده تر از هر دوران تاریخی شده است. و اکنون با تاکیدات مقام معظم رهبری  بیش از هر زمان دیگری قدر و منزلت عزاداری دانسته می شود و پرچم سرخ شهادت امام حسین برافراشته و پرچم سیاه عزادارن بلند است.