بهاره غنچه
بنای عمارت در دهه ۱۲۶۱ هجری شمسی، هم‌زمان با دوره حکومت ناصرالدین شاه به دستور یارمحمدخان شادلو معروف به سردار مفخم ساخته شده است و محل سکونت خانواده وی و پذیرایی از میهمانان دولتی و رجال سیاسی بوده است. معروف است که نقشه ساختمانی عمارت به دست میرزا مهدی خان شقاقی، نخستین استاد معماران ایرانی تعلیم یافته در فرنگ که معماری مدرسه سپهسالار تهران از جمله کارهای او است، طراحی شده است. بنای عمارت در دو طبقه و به ابعاد تقریبی ۵۰ در ۲۳ متر و به ارتفاع حدود ۹ متر ساخته شده و درمجموع ۳۴ اتاق و دو تالار بزرگ دارد که زمانی با آیینه‌‌کاری، کاشی‌کاری و گچبری تزیین شده بود و یکی از آثار بی‌نظیر عصر ناصرالدین شاه محسوب می‌شود.
عمارت مفخم در گذشته در داخل باغ بزرگی قرار داشت و تا پیش از وقوع زلزله شدید بجنورد از بخش‌های مختلفی همچون آینه‌خانه، دروازه ورودی حوضخانه، باغ فواره و عمارت کلاه فرنگی تشکیل شده بود که در حال حاضر تنها آینه‌خانه و عمارت مفخم به‌جای مانده است.
عمارت مفخم در هر طبقه دو ایوان، یکی در ضلع شمالی و یکی در ضلع جنوبی دارد که در جلوی هر یک ردیفی از ستونها برای نگهداری سقف ایجاد شده و پنجره در اتاق‌های عمارت مفخم به این ایوان‌ها باز می‌شود. در اضلاع شرقی و غربی عمارت مفخم نیز فقط دو در ورودی وجود دارد که با ۱۸ پله به طبقه فوقانی راه پیدا میکند.
ایوان‌های طبقه اول ۳۸ متر طول و ۳/۱۴ متر عرض دارند و در جلوی هر یک ۹ ستون سطبر هشت ضلعی و دو نیم ستون آجری با نمای ساده، بار سقف و طبقه فوقانی را به دوش می‌کشند. در عوض ستونهای طبقه فوقانی استوانه‌ای هستند و به‌ویژه در ایوان جنوبی تمام بدنه آن‌ها با انواع کاشی تزیین شده است.
بیشتر تزیینات عمارت مفخم در نمای جنوبی بنا تمرکز یافته و شامل انواع کاشی‌کاری است. سراسر نمای ضلع جنوبی، از بالای ستونهای هشت ضلعی ایوان طبقه پایین تا زیر سقف طبقه دوم و حتی ساقه‌‌های ستونهای ایوان فوقانی با کاشی کاری‌های معرق، معقلی و کاشی‌های هفت رنگ و ابعاد خشتی تزیین شده است. جالب است که نقوش به کار رفته در کاشی‌های هر ستون، لچکی‌‌ها و قاب‌های روی هر چشمه طاق در طبقه فوقانی طرحی نو را عرضه میکند و از تکرار نقوش و طرح‌ها پرهیز شده تا نمایی الوان و متنوع ایجاد شود. دو ستونی که پایه‌‌های چشمه طاق مرکزی بر آن‌ها استوار است با کاشی‌های معرق تزیین شده‌اند، ولی ستونها و نیم‌ستون‌‌های طرفین آن کاشی‌کاری معقلی دارند.
چشم نوازترین تزیینات، در چشمه طاق بزرگ مرکزی، در مقابل پنجره تالار بزرگ و در فضای مثلثی شکل افریز مرکزی دیده می‌شود. در دو سوی طاق بزرگ، نقش دو فرشته بالدار در تلفیق با نقوش گیاهی و پیچک‌ها ایجاد شده که به‌نوعی تداعی‌‌کننده نقش فرشتگان بالدار و نقوش گیاهی در طرفین مغاره‌‌های بزرگ طاق بستان است که در عین حال از تاثیرگیری از شمایل نگاری هنر اروپایی برکنار نمانده است. بر بالای این طاق و در وسط سنتوری مثلثی شکل مرکزی نقش شیر و خورشید به رنگ زرد بر کاشی‌های هفت رنگ تصویر شده است.
پس از سقوط سلسله قاجار بخش اعظم املاک خانواده شادلو از جمله ساختمان عمارت که در آن زمان محل سکونت سردار معزز نوه سردار مفخم بود، به تصرف رضاشاه درآمد و سرهنگ رخشا، فرماندار و رییس کل املاک پهلوی بجنورد در آن اقامت گزید. در سال ۱۳۱۶ نیز در طبقه فوقانی بنا آتش‌سوزی رخ داد و سقف عمارت که با تیر ارس و پوشش سفالی ساخته شده بود، نابود شد و سقف شیروانی کنونی با پوشش ورق گالوانیزه ایجاد شد. عمارت مفخم هماکنون محل استقرار سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان شمالی است.
کلنل ادوارد ییت انگلیسی که حدود یک قرن پیش در این بنا با سردار مفخم دیدار داشته است، در توصیف یکی از اتاق‌های آن می‌نویسد:
دیوارها با تعدادی نقشه تزیین شده بود، اتاق پذیرایی با شمعدان‌ها و آیینه‌های زیبا پوشیده شده و کف آن نیز با قالی‌های قالب‌دوزی شده ابریشمی رشتی فرش شده بود. در پشت این اتاق نارنجستانی بود که سقف آن با ورق آهنی پوشیده شده بود و روی دیوارها نیز پوست پلنگ، ببر، خرس و پوست دو گربه وحشی و چند حیوان دیگر که در جنگل‌های شمال این ناحیه یافت می‌شود آویزان کرده بودند. این بنا اتاق‌های متعددی دارد که با ۲۱ در چوبی به ایوان‌ها گشوده می‌شوند و در طبقات آن جابه‌جا گچ‌بری‌های زیبا به چشم می‌خورد.
معماری بنا تلفیقی از فرم‌ها و الگوهای معماری سنتی ایران است و به‌ویژه سبک قاجار و همچنین عناصر، نقش‌مایه‌ها و عناصری از معماری اروپایی را شامل می‌شود.
در دهه ۱۳۲۰ بنای عمارت از سوی ورثه سردار مفخم به‌عنوان بیمارستان به اداره بهداری واگذار شد. سرانجام در شهریور ۱۳۷۰ این عمارت باشکوه در اختیار اداره وقت میراث فرهنگی بجنورد قرار گرفت و هماکنون به‌عنوان موزه بزرگ باستان‌شناسی و مردم‌شناسی در حال بهره‌برداری است. بنای عمارت به شماره ۹۵۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
روبه روی عمارت مفخم، بنای آینه‌خانه قرار دارد که به‌عنوان فضای اداری و دیوانی جهت ملاقات‌های رسمی سردار مفخم و برپایی مراسم تشریفات نظامی و رایزنی در باب مسائل سیاسی و اجتماعی با سران ایلات و دیگر رجال مطرح قاجار مورد استفاده قرار می‌گرفته است.