احمدرضا قوامی دربندی: پژوهشگر و کارشناس تاریخ و سیره اهل بیت(ع)، طلبه سطح 4 حوزه علمیه خراسان
امام حسين(ع)، پس از خارج شدن از مدينه، از سوم شعبان تا هشتم ذى حجّه سال شصت هجرى، حدود چهارماه و پنج روز در مكّه توقّف كرد و پس از دريافت نامه مسلم بن عقيل(ع) از كوفه ـ كه حاكى از آمادگى كوفيان براى حمايت از ايشان در برابر حكومت يزيد بود و نيز احساس خطر جدّى از ناحيه كارگزاران نظام حاكم در مراسم حج، در هشتم ذى حجّه، مكّه را به قصد كوفه، ترك كرد. در دوم محرّم سال 61 هجرى به سرزمين كربلا رسيد و از روز دوم تا روز دهم محرّم، امام(ع) و يارانش در كربلا منزل گُزيده بودند كه حادثه جان‌خراش عاشوراى 61 هجرى به وقوع پيوست.
آيا انتخاب كوفه به عنوان پايگاه قيام عليه حكومت يزيد، از نظر سياسى، كار صحيحى بوده است؟ آيا سياست مدار بزرگى مانند امام حسين(ع)، با در نظر گرفتن سوابق كوفيان در برخورد با پدر او و برادر بزرگش، به وعده آنان در حمايت از وى در برابر حكومت بنى‌اميّه، اعتماد مى‌كند و كوفه را به عنوان پايگاه مركز نهضت بر ضدّ حاكميت انتخاب مى‌نمايد و خطرناک بودن سفر به کوفه را نمی داند؟ آيا همه دعوت كنندگان از امام حسين(ع)، از شيعيان و پيروان اعتقادى و واقعىِ او بودند و چنان كه برخى پنداشته‌اند وى فريب شيعيان خود را خورده كه به او، وعده يارى داده بودند؛ امّا نه تنها از او حمايت نكردند، بلكه به جنگ او برخاستند و با اين حساب، شيعه، خود مقصّر اصلى در به وجود آمدن فاجعه عاشوراست، يا اين كه «شيعه» در آن دوران، مفهومى متفاوت با مفهومِ امروزى آن داشته است و كسانى كه امام حسين(ع) را تنها گذاشتند، شيعه سياسى و اجتماعى بودند، نه شيعه اعتقادى و حقيقى؟
براى ارزيابى سفر امام حسين(ع) به عراق و انتخاب كوفه به عنوان پايگاه قيام، بايد توجّه داشت كه فلسفه قيام امام(ع)، در صورت همكارى مردم، ابتدا براندازى حكومت يزيد و تأسيس حكومت اسلامى بود و در مرحله بعدی، افشاگرى عليه حكومت اُمَوى و سست كردن پايه‌هاى آن، پيشگيرى از نابودى ارزش‌هاى اسلامى و در نهايت، اتمام حجّت بر مردم مسلمان بود، هرچند تحقّق اين اهداف، به قيمت شهادت او و عزيزانش و اسارت خانواده‌اش منجر شود.
با توجه به اینکه كوفه در آن دوران، ويژگى‌هايى داشت كه با عنايت به آن ويژگى‌ها، مناسب‌ترين نقطه در جهان اسلام براى تحقّق اهداف امام حسين(ع) بود که عبارت‌اند از:
الف: موقعيت سياسى ـ نظامى کوفه
شهر كوفه، در سال هفده هجرى، به فرمان عمر، خليفه دوم، و به دست سعد بن ابى وقّاص، به منظور تشكيل يك پادگان بزرگ نظامى جهت ساماندهى نيروهاى نظامى براى گسترش هرچه بيشتر فتوحات اسلامى شکل گرفته بود.
لذا به دليل موقعيت ويژه شهر كوفه در صدر اسلام، شمار قابل توجّهى از سران قبايل، فرماندهان بزرگ نظامى و جنگجويان زُبده، در اين شهر، ساكن بودند.
ب: موقعيت جغرافيايى کوفه
بنابه گزارش متون جغرافيايى، طول جغرافيايى كوفه، 44 درجه و24 دقيقه و عرض آن، 32 درجه و يك دقيقه گزارش شده است. كوفه در گذشته در قلب بلاد اسلامى قرار داشت و نزديك‌ترين نقطه براى مديريت قلمرو مسلمانان، بويژه براى نقاطى بود كه در عصر خليفه دوم به قلمرو حكومت اسلامى افزوده شد. بنابراين، كوفه از نظر جغرافيايى نيز مناسب‌ترين مكان براى اقدام بر ضدّ حكومت يزيد بود.
ج: جایگاه فرهنگى کوفه
كوفه، افزون بر موقعيت سياسى، نظامى و جغرافيايى آن مهم‌ترين پايگاه فرهنگى جهان اسلام نيز بوده است. لذا هنگام قيام امام حسين(ع) ـ كه حدود 25 سال از آغاز حكومت امام على(ع) مى‌گذشت ـ بى‌ترديد، مردم كوفه، به‌طور نسبى از بالاترين سطوح فرهنگى در ميان جوامع اسلامى برخوردار بودند.
د: کوفه كانون مبارزه با حكومت شام
نقش تعيين‌كننده كوفيان در فتوحات اسلامى و درگيرى آنها با حكومت ستمگر شام، بويژه در دوران حكومت امام على(ع)، ايجاب مى‌كرد تا طبعاً رضايت ندهند كه شام، مركز خلافت و تصميم‌گيرى در جهان اسلام باشد؛ لذا در طول حكومت اُمَوى، كوفه كانون مبارزه و مخالفت با حكومت اُمَوى شام بود و در اين راه بيشترين كشته، زندانى و تبعيدى را داده بود.
ه: حضور شیعیان حقيقى و پيروان واقعى اهل بيت(ع)
هرچند شمار شيعيان حقيقى و پيروان واقعى اهل بيت(ع) در كوفه اندك بود؛ ليكن دوستداران اهل بيت(ع) و كسانى كه نسبت به خاندان رسالت، اظهار ارادت مى‌كردند، در اين شهر، فراوان بودند، چراکه کوفه حدود پنج سال مركز حكومت عدل امام على(ع) بود و جمع بسيارى از ياران بزرگ پيامبر خدا(ص)، همراه با ايشان به اين شهر آمده بودند و از اين طريق، احاديث فراوانى در فضائل اهل بيت(ع) در ميان مردم انتشار يافته بود. و گزارش‌هاى فراوانى از كثرت نسبى علاقه‌مندان اهل بيت(ع) در كوفه حكايت داشت، چنانكه از امام باقر(ع) نقل شده كه فرمود: «ولايت ما، بر مردم شهرها ارائه شد؛ اما هيچ كدام مانند مردم كوفه، آن را نپذيرفتند.
و: نوشتن نامه و دعوت كوفيان از امام(ع)
در سراسر جهان اسلام، جز اهل كوفه، هيچ كس از امام حسين(ع) براى قيام بر ضدّ حكومت يزيد، دعوت نكرد. از اين رو، يكى از پاسخ‌هاى امام(ع) به معترضان، استناد به دعوت نامه‌هاى مردم كوفه بود.
ز: ممانعت حكومت اموى از رفتن امام(ع) به كوفه
رسيدن امام حسين(ع) به كوفه براى امويان بسيار خطرناك بود و لذا پيش از سلطه كامل ابن زياد بر كوفه، يزيد و كارگزارانش با همه توان تلاش مى‌كردند كه امام(ع) به كوفه نرود. يزيد، حتّى دست به دامن ابن عبّاس شد. تا امام(ع) را از رفتن به كوفه باز دارد، همچنين عمرو بن سعيد، فرماندار مكّه، كوشيد تا جلوى رفتن امام(ع) را بگيرد، و گروهى را اعزام كرد تا مانع خروج امام(ع) از مكّه شوند، امّا پس از درگيرى مختصرى، امام(ع) روانه عراق گرديد.
بنابراين، كوفه از نظر موقعيت فرهنگى، سياسى، اجتماعى، نظامى و جغرافيايى، مناسب‌ترين نقطه براى آغاز نهضت بر ضدّ حكومت يزيد و یزیدیان بود.