جنگ اوکراین سومین ماه خود را نیز پشت سر گذاشت و وارد ماه چهارم شد؛ بحرانی که بستر را برای تقویت ائتلافسازیهای غربی و شرقی هموار کردهاست. به ویژه در روزهای گذشته که خبر پیوستن سوئد و فنلاند به ناتو به تیتر یک خبرها تبدیل شد، این سئوال بار دیگر مطرح شد که به راستی آیا ناتو احیا خواهد شد؟
سازمان پیمان آتلانتیک شمالی یا ناتو یک ائتلاف نظامی میان کشورهای آمریکای شمالی و اروپایی است و آن گونه که از نام آن مشخص است قدرتهای دو سوی اقیانوس اطلس را بههم پیوند میدهد.
ناتو در سال ۱۹۴۹ میان ۱۲ کشور تشکیل شد و هدف اولیه آن مقابله با نفوذ و سلطه اتحاد جماهیر شوروی در اروپا بود.
این سازمان در طول جنگ سرد گسترش یافت و کشورهای دیگری از جمله ترکیه را بهعنوان عضو پذیرفت. اما این گسترش پس از سقوط اتحاد جماهیر شوروی سابق نیز ادامه یافت و مرزهای ناتو به سمت شرق اروپا گسترده شد، بهطوری که اوج آن از سال ۱۹۹۷ به بعد بود و بین سالهای ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۴ تعداد ۱۰ کشور کمونیستی سابق از جمله لهستان، مجارستان، آلبانی و لیتوانی به عضویت ناتو در آمدند.
ناتو در حال حاضر (بدون در نظر گرفتن سوئد و فنلاند) ۳۰ عضو دارد که آخرین آنها مقدونیه شمالی است که در سال ۲۰۲۰ به این سازمان پیوست. فقط دو عضو ناتو یعنی آمریکا و کانادا غیراروپایی هستند.
ناتو در دوران جنگ سرد هیچ ماموریت نظامی نداشت اما با پایان این دوره، عملیات آن شروع شد. در سال ۱۹۹۰ و پس از حمله عراق به کویت، ناتو اولین عملیات خود به نام «نگهبان لنگر» را انجام داد. وظیفه ناتو در آن عملیات حفاظت و پوشش هوایی آسمان ترکیه بود.
از جمله نخستین ماموریتهای مهم در ۱۹۹۳ عملیات «شارپ گارد» بود که همراه با سازمان همکاری اروپای غربی مسئولیت کنترل تحریمهای صربستان و مونتهنگرو را در دریای آدریاتیک را بر عهده گرفت.
اما از مهمترین عملیات ناتو میتوان به بمباران صربستان، عملیات دریایی و هوایی علیه لیبی که به سرنگونی «معمر قذافی» انجامید یا اشغال و آموزش نیروهای نظامی در افغانستان اشاره کرد.
ناتو ابتدا در لندن مستقر بود اما از آنجا به پاریس نقل مکان کرد و برای مدتی در پایتخت فرانسه استقرار یافت و مقر آن از سال ۱۹۶۶ در بروکسل قرار دارد. مرکز فرماندهی نیروهای ناتو در اروپا نیز ابتدا در فرانسه بود اما آن هم به بلژیک منتقل شد.
دوره دبیرکلی سازمان پیمان آتلانتیک شمالی هم برای چهار سال تعیین میشود و در حال حاضر «ینس استولتنبرگ» نخست وزیر پیشین نروژ دبیر کل ناتو است. وی در سال ۲۰۱۴ به این مقام رسید و ماموریتش در سال ۲۰۱۸ برای یک دوره دیگر تمدید شد. به این ترتیب وی تا پایان سپتامبر سال ۲۰۲۲ میلادی این سمت را برعهده خواهد داشت.
اعضای ناتو در سالهای گذشته در عمل آشکارا از اختلافات درونی بلوک خود پرده برداشتند؛ اختلافاتی که هنوز نیز وجود دارد و با جدی شدن پیوستن دو کشور حوزه اسکاندیناوی به پیکره ناتو بار دیگر خود را نشان داد.
پایگاه تحلیلی «بلومبرگ» فهرستی از درخواستهای ترکیه برای پذیرش عضویت فنلاند و سوئد در ناتو منتشر کرد. بر پایه این گزارش، فهرست درخواستهای ترکیه از ناتو و دو کشور اسکاندیناوی شامل حذف تحریمهای آنکارا به دلیل خرید سامانههای دفاع موشکی «اس-۴۰۰» روسیه و همچنین وارد کردن مجدد ترکیه در برنامه هواپیماهای پیشرفته «اف-۳۵» آمریکا میشود. همچنین آنکارا درخواست کرده که آنها قبل از پیوستن به ائتلاف ناتو، آشکارا نه تنها «پکک» بلکه گروههای وابسته به آن را محکوم کنند.
اکنون نیز با مطرح شدن درخواست عضویت فنلاند و سوئد به ناتو، این اقدام با واکنش «استانیسلاو زاس» دبیرکل سازمان پیمان امنیت جمعی مواجه شدهاست. وی در این باره در سخنانی هشدار داد که پیوستن آنها به ناتو افزایش تنشها را در منطقه به همراه خواهدداشت.
در حالی روسیه، ترکیه و اعضای سازمان پیمان امنیت جمعی با یارگیری ناتو مخالفت میکنند که ناتو خود نیز تقویت ائتلافها و بلوکهای دیگر را برنمیتابد. از نگاه کارشناسان سیاسی و نظامی، هر گونه عضویت کشورهای مجاور و نزدیک ناتو در دیگر ائتلافهای نظامی، برای ناتو غیر قابل قبول است.
تاریخ خود گویای این قبیل استانداردهای دوگانه واشنگتن و غربیها بوده است. بحران سال ۱۹۶۲ میلادی بین آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی بر سر کوبا، خود نمونهای بارز از این مساله است؛ جایی که واشنگتن با استقرار تسلیحات شوروی در کوبا که البته علت اصلی آن استقرار موشکهای آمریکا در ترکیه بود، به شدت مخالفت کرد و تنشها میان دو طرف در این زمینه به حدی بالا گرفت که جهان به مرز برخورد هستهای رسید.
اکنون نیز با گسترش و تقویت ناتو، انتظار میرود که سازمان پیمان امنیت جمعی نیز در اهداف و سیاستهای خود بازنگری کند. همچنین احتمال اینکه روسیه به با تقویت ائتلافهای آسیایی همچون «سازمان همکاریهای شانگهای» (SCO) و «اتحادیه اقتصادی اوراسیا» (EAEU)، کشورهای این حوزه جغرافیایی را از دامان ائتلافهای غربی و ناتو دور کند، دور از ذهن نیست.
«عبدالله دوم» شاه دوم از امکان تشکیل یک ائتلاف نظامی در غرب آسیا همانند پیمان ناتو گفت و خاطرنشان کرد که باید چشمانداز چنین ائتلافی به شدت واضح باشد.
طبق گزارش پایگاه اینترنتی شبکه «المیادین»، عبدالله دوم تصریح کرد که از تشکیل یک ائتلاف نظامی مشابه ناتو در منطقه غرب آسیا حمایت خواهد کرد، مشروط بر اینکه «این کار با [همراهی] کشورهای همفکر انجام شود».
شاه اردن در مصاحبه با شبکه آمریکایی «CNBC» اذعان کرد: «اردن به طور فعال با ناتو همکاری میکند و خود را شریک این ائتلاف میداند؛ دهها سال است که اردن شانه به شانه نیروهای ناتو جنگیده میجنگد».
عبدالله دوم افزود: «مایلم کشورهای بیشتری در منطقه در این ائتلاف مشارکت کنند و من یکی از اولین افرادی خواهم بود که از ایجاد ناتو در خاورمیانه حمایت خواهد کرد».
وی درباره ایده خود خاطرنشان کرد: «چشمانداز چنین ائتلافی [با کارکرد] نظامی باید بسیار روشن و نقش آن نیز مشخص باشد. علاوهبراین بیانیه مأموریت آن باید بسیار بسیار واضح باشد؛ در غیر این صورت همه را گیج میکند».
شاه اردن ادامه داد: «علاوه بر همکاریهای امنیتی و نظامی احتمالی، کشورهای خاورمیانه همکاری با یکدیگر را برای مقابله با چالشهای ناشی از جنگ اوکراین آغاز کردهاند».
این اظهارنظرها در حالی از سوی عبدالله دوم مطرح میشود که سالهاست طرح «ناتوی عربی» توسط سران کشورهای عربی از جمله عربستان سعودی و امارات عربی متحده تبلیغ میشود؛ طرحی که اجرای آن در زمان «دونالد ترامپ» رئیسجمهور سابق آمریکا نیز از سوی کاخسفید حمایت میشد.