یادداشت – احسن حصاری مقدم
خراسان شمالی در قیاس با استان هایی دیگر که گاه حجم مشکلات آن ها با هم برابر است، از نظر توسعه بر سکوی پایین تری جای گرفته است.
و در مواردی، کمی بالاتر از برخی استان ها ایستاده که همانا منظر تنوع فرهنگی و زبانی است.
این دیار، جایگاه حضور اقوام بلوچ، تات، ترک، ترکمن و کُرد است که در بخش هایی از این منطقه ی زیبای کوهستانی در حال گذران زندگی هستند.
ترک زبان ها با سابقه ای دیرینه در این دیار، از تنوع زبانی گسترده ای برخوردارند.
طبیعت دلنشین و جغرافیای کوهستان، از اولین انگیزه های زیستن در مناطقی از این سرزمین بوده که به چند زبانی قوت بخشیده است.
به همین سبب، برای هر دشت و دامنه ای که از هزاران سال پیش بنای کشت و ذرع در آن را گذاشتند، عنوان هایی متناسب با فرهنگ زبان مادری و موقعیت های زیستی و جغرافیایی انتخاب کردند.
آق سو، آلمَه، رباط قَرَه بیل، حسن سو، قُرّه سیلاب، یِل چشمه و صدها نقطه از بلندی های اَلَه داغ و سالوک، میهمان کشاورزان و دامداران و صنعتگرانی بوده که تا انتهایی ترین مناطق در حوزه ی قوچان و درگز زندگی می کنند.
و اینک، چند سالی است در محدوده ی خراسان رضوی قرار گرفته اند.
این پراکندگی و همجواری با دیگر زبان های رایج سبب شد تا دهکده ها و روستاها، با گویش ها و لهجه های متفاوتی از همدیگر و با فاصله هایی بسیار کم، سال های زندگی را پشت سر بگذارند.
مناطقی هم چون اسپیدان، درصوفیان، گریوان، ملکش، چناران، تاتار و... در بجنورد و صدها نقطه ی دیگر در سطح استان که به زبان ترکی، اما متفاوت از همدیگر تکلم می کنند.
نکته ی قابل تامّل این که تنوع گویشی بین گویشوران طی این همه سال، نه تنها غنای زبان ترکی را کاهش نداده، بلکه به چند گونگی آن زیبایی بخشیده است.
مجموعه ی این عوامل سبب شده تا در دهه های اخیر، افراد علاقمند و پژوهشگر، از زوایای مختلف فرهنگی به بررسی و چگونگی شرایط زیستی و دیگر مباحث گفتاری مناطق ترک نشین بپردازند.
کتاب های تالیف شده تا امروز، نشان از دقت و نکته سنجی بسیاری از پژوهشگران داشته و دارد که تلاش کرده اند، بی هیچ کم و کاستی، مبادرت به ثبت و ضبط کلام گویشوران کنند.
به همین سبب هرگز اجازه نداریم در اندیشه ی یک دست کردن شیوه ی گفتمانی و یا نحوه ی نگارش زبان ترکی باشیم.
زیرا هر دشت و دامنه و منطقه ی زیستی، ادبیات خاص به خود را دارد و با همه ی وحدت زبانی ذیلِ زبان ترکی، مجاز نیستیم در اینباره نظریه پردازی کنیم.
چرا که تا پیش از تدوین ادبیات شفاهی، کمتر کسی در اندیشه ی هماهنگ شدن و یکسان سازی در نوشتار به زبان ترکی بوده است.
با امید به این که در آینده ای نه چندان دور، شاهد گردآوری و ثبت و ضبط ادبیات شفاهی تمامی این لهجه ها و گویش ها در سطح استان باشیم.