با وجود پتانسیل و ظرفیت ویژه‌ای که به لحاظ استقرار شرکت‌های پتروشیمی در پارس جنوبی وجود دارد، در همه شهرک‌های صنعتی استان و منطقه ویژه اقتصادی بوشهر اغلب واحدهای صنعتی کوچک یا متوسط در زمینه‌ای غیر از صنایع پایین دستی پتروشیمی فعال هستند و نه تنها در زمینه صنایع پایین دستی پتروشیمی شکل نگرفته‌اند بلکه از سوی شرکت‌های پتروشیمی به سازندگان درون استانی نیز سفارش ساخت قطعات و تجهیزات مورد نیاز سپرده نمی‌شود و این ظرفیت مغفول مانده است.
سود آوری، افزایش جی دی‌پی و اشتغال‌زایی در صنایع پایین دستی پتروشیمی‌از اهمیت بالایی برخوردار است و می‌توان با سرمایه گذاری ۲۰ هزار دلاری در صنایع پایین دستی یک شغل و با سرمایه گذاری بیش از یک میلیون دلار یک شغل در صنایع بالادستی ایجاد کرد که در صنایع بالادستی فاصله موجود بیانگر این است که حجم ایجاد اشتغال در کشور با صنایع پایین دستی به شدت افزایش پیدا خواهد کرد.
سه دهه اخیر به دلیل گسترش نوع و تقاضای محصولات پتروشیمی، کشورهای آمریکای شمالی، اتحادیه اروپا و جنوب شرقی آسیا در صدد انتقال واحدهای بالادست پتروشیمی به کشورهای در حال توسعه به‌ویژه خاورمیانه برآمدند، زیرا این واحدها با وجود آلودگی و سرمایه بری بالا عموماً ارزش افزوده کمتری داشتند و ارزش افزوده بیشتر در واحدهایی نهفته بود که به مصرف کننده نهایی نزدیک‌تر است؛ از سوی دیگر سخت شدن شرایط رقابت در بازارهای جهانی این محصولات، نزدیکی به منابع خوراک را ضروری ساخته است.
با انتقال واحدهای یادشده به کشورهای در حال توسعه به دلیل چالش‌های پیش روی این کشورها انتظارهای جدیدی از صنعت پتروشیمی مطرح شد. ایجاد اشتغال و پس از آن توسعه صنعتی، از جمله انتظارات کشورهای در حال توسعه از پتروشیمی بود.
در کشور ما نیز در سیاست‌های کلان یا تصمیم‌گیری‌های سیاسی، مهمترین ارزش صنعت پتروشیمی در ایجاد اشتغال و توسعه صنعتی محیط پیرامون خلاصه می‌شود و از دیگر مزیت‌های رقابتی و نسبی این صنعت که از آن به عنوان زنجیره ارزش افزوده صنعت پتروشیمی نام برده می‌شود، تا حدود بسیاری غفلت شده است.
نکته حائز اهمیت در تولید محصولات پتروشیمی در مناطق مختلف جهان ترکیب و سهم هر یک از محصولات در فرایند تولید است که می‌تواند در فرایند تکمیل زنجیره ارزش مفید واقع شود.
لزوم پرهیز از خام‌فروشی
نماینده مردم جنوب استان بوشهر در مجلس شورای اسلامی ضمن تاکید بر لزوم پرهیز از خام فروشی اظهار داشت: سال‌ها است که بر لزوم جلوگیری از خام‌فروشی محصولات پتروشیمی تاکید می‌شود ولی اقدام اساسی صورت نگرفته است.
حجت الاسلام موسی احمدی با بیان اینکه جلوگیری از خام‌فروشی صرفاً در حد یک شعار باقی مانده است اضافه کرد: مسئولان باید عزمی جدی در راستای توسعه صنایع مرتبط برای کاهش خام‌فروشی داشته باشند.
وی توسعه صنایع پایین‌دستی نفت خام و میعانات گازی با استفاده از سرمایه‌گذاری مردمی را یک ضرورت دانست و ادامه داد: توسعه این صنایع و ایجاد ارزش‌افزوده در داخل کشور به نفع مردم و کشور است.
نماینده مردم جنوب استان بوشهر در مجلس شورای اسلامی تصریح کرد: پرهیز از خام‌فروشی و توسعه صنایع پائین‌دست از تأکیدات رهبر معظم انقلاب اسلامی است و نقش مهمی در تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی دارد.
ظرفیتی که استفاده نمی‌شود
اما این مهم در کشور ما اینگونه نیست و صادرات بخش عمده محصولات خام پتروشیمی ایران در حالی صورت می‌گیرد که از مشخصه‌های اصلی صنایع پتروشیمی وابستگی به منابع هیدروکربوری به عنوان خوراک، سرمایه بری بالا، سود بیشتر در قیاس با دیگر صنایع بالادست، ایجاد ارزش افزوده بالا در پایین دست، اشتغال‌زایی مستقیم و محدود نسبت به دیگر سرمایه گذاری‌ها در بالادست و ایجاد اشتغال بالا نسبت به سرمایه گذاری صورت گرفته در پایین دست، فناوری و دانش محور بودن و نیاز مبرم این صنایع به مقوله پژوهش و فناوری است.
در واحدهای بالادستی پتروشیمی، تناژ تولید بالا بوده و تنها در مقیاس بسیار بالاست که توجیه اقتصادی برای سرمایه گذاری و تولید وجود دارد. تولیدکنندگان این نوع محصولات زیادند که خود سبب می‌شود رقبا برای ماندگاری و حفظ بازار درصدد تولید محصول با قیمت ارزان‌تر باشند.
در واحدهای پایین دستی، نقش فناوری، دستگاه‌ها و ماشین آلات و نیروی متخصص در قیمت نهایی محصولات تخصصی بیشتر از محصولات پایه نمایان می‌شود. در این بخش گرچه تناژ تولید پایین است، اما به دلیل برخورداری از دانش فنی و تکنولوژی پیچیده‌تر، ارزش افزوده بالاتری نسبت به محصولات پایه و اولیه دارند.
مجتمع‌های پتروشیمی ایران به نیازهای صنایع پایین دستی خود توجهی ندارند؛ در بسیاری از موارد صنایعی مانند صنایع لوازم خانگی که در انتهای زنجیره ارزش قرار دارند، قطعاتی را که از مواد پلیمر خارجی ساخته شده‌اند ترجیح می‌دهند؛ با آن وجود که برخی از این پلیمرها در کشور تولید می‌شوند.
در اینجا، از یک سو با صدور محصول خام مجتمع‌های پتروشیمی، فرصت تبدیل این محصولات از سوی شرکت‌ها و نیروی کار داخلی به محصولات نهایی با ارزش افزوده بالاتر از دست می‌رود و از سوی دیگر علاوه بر محروم شدن کشور از بازارهای مطمئن صادراتی مجبور به واردات کالاهای مصرفی مانند دمپایی هستیم که خود باید صادر کننده آن باشیم.
خسارت دیگر وقتی آشکار می‌شود که بدانیم، به ازای هر شغل در صنایع بالادست باید بیش از یک میلیون دلار سرمایه‌گذاری شود و این در حالی است که در صنایع تکمیلی نیاز به ٢١ هزار دلار به ازای هر شغل وجود دارد.
همچنین از نظر ارزش افزوده، در بخش بالادستی صنعت پتروشیمی به ازای فروش هر یک میلیون تن مواد اولیه ٣٠٠ میلیون دلار به دست می‌آید در حالی که در صنایع تکمیلی به ازای هر یک میلیون تن محصول نهایی ۶۷۰ میلیون دلار کسب می‌شود. به تعبیر دیگر نرخ بازگشت سرمایه در بالادست ١٢ تا ١۵ درصد و در صنایع تکمیلی ٣٠ تا ٣۵ درصد است.
علاوه بر این، به باور کارشناسان به طور متوسط به ازای هر پنج تن محصول در سال، قابلیت ایجاد یک شغل در حوزه صنایع پایین دستی پتروشیمی وجود دارد.
تقویت صنایع پایین دست پتروشیمی
استاندار بوشهر اظهار داشت: استان بوشهر دارای ظرفیت‌های بسیار خوبی در حوزه نفت، گاز و پتروشیمی است که باید از ظرفیت‌های این صنایع بهتر و بیشتر برای توسعه اشتغال و درآمدزایی استفاده شود.
احمد محمدی‌زاده با اشاره به وجود ۳۰ واحد پالایشگاهی و تولید ۷۰ درصد گاز کشور در این استان اضافه کرد: ۴۲ واحد پتروشیمی برای استان بوشهر طراحی شده که اکنون ۲۴ واحد در حال تولید و ۱۸ واحد آن در حال توسعه هستند.
وی از برنامه‌ریزی برای توسعه صنایع پایین دست پتروشیمی در نقاط مختلف استان خبر داد و بیان کرد: اجرای صنایع پایین دست پتروشیمی نقش مهمی در درآمدزایی، توسعه تولید و ایجاد اشتغال خواهد داشت و باید مورد توجه قرار گیرد.
استاندار بوشهر با اشاره به وسعت سه هزار و ۹۰۰ هکتاری منطقه ویژه شمال استان، تصریح کرد: این منطقه موقعیت بسیار خوبی را برای احداث شرکت‌ها و صنایع پائین‌دست پتروشیمی دارد.
به هر حال، تحقق ارزش‌های مورد نظر در صنعت پتروشیمی (کسب ارزش افزوده، ایجاد اشتغال و توسعه صنعتی) در کنار نیاز به توسعه متوازن این صنعت، ارتباط مستقیم با توسعه مطلوب صنایع میان دستی و پایین دستی پتروشیمی و درنهایت، تکمیل زنجیره ارزش این صنعت دارد، اما نسبت رشد این دسته از صنایع به صنایع بالادستی پتروشیمی بسیار کم و غیر قابل مقایسه است، زیرا توسعه صنایع پایین دستی کشور دچار مشکلات و موانع متعدد است.
متأسفانه هم اکنون شاهدیم که تولید صنایع پایین دستی پتروشیمی نه تنها به بازارهای جهانی راه نیافته بلکه هنوز قابلیت رقابت را در بازار داخلی با محصولات مشابه پیدا نکرده و عموماً بر اساس حمایت‌های غیر پایدار دولتی به حیات خود ادامه می‌دهد.
شاید مهمترین ضعف این صنایع غیر رقابتی بودن محصولات تولیدی است، آن هم در حوزه‌ای که به عنوان مزیت نسبی کشور خوانده می‌شود.
امید آن است که با توجه به اهمیت بیش از پیش گسترش صنایع پایین دست صنعت پتروشیمی در استان صنایع کوچک و متوسط این صنعت بتوانند در پیشرفت صنعت استان بوشهر و افزایش اشتغال سهم مهمی را ایفا کنند زیرا ایجاد صنایع پایین دستی پتروشیمی در استان بوشهر در ایجاد اشتغال و ارزش افزوده بسیار اهمیت دارد./مهر