اترک - فرزاد درگاهی | زمانی که شوروی در حال فروپاشی بود، سازمان همکاری شانگهای به‌منظور جلوگیری از افراطی‌گرایی و تروریسم میان چین و کشورهای تازه استقلال‌یافته تشکیل شد. شانگهای نمونه بارز منطقه‌گرایی نوین در آسیا است که پس از فشار غرب مبنی بر ناتو شدن این سازمان، تصمیم گرفت توسعه اقتصادی و حل‌وفصل اختلافات مرزی میان اعضای خود را به‌عنوان هدف مهم سازمان شانگهای معرفی کند تا از فشارهای غرب نسبت به خود بکاهد. پس از انقلاب، ایران همواره تلاش داشت تا به عضویت سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی در آید و در نهایت توانست در سال 2004 عضو ناظر در سازمان منطقه‌ای شانگهای باشد.
هرچند که ایران همواره نشان داده بود می‌تواند شریک قابل اعتمادی در معاهدات بین‌المللی و روابط دوستانه با همسایگان خود باشد اما در دولت یازدهم و مطرح‌شدن برجام، معادلات منطقه‌ای را تغییر داد. پیوستن به برجام و پشت‌پازدن به رابطه با شرق به‌خصوص چین، سبب شد پیوستن به این سازمان مسکوت بماند در واقع دولتمردان نتوانستند میان رابطه بین شرق و غرب تعادل و توازن ایجاد کند همین امر سبب شد با خروج آمریکا از برجام ایران از شرق رانده و از غرب مانده شود.
نگاه منطقه‌ای در روابط دیپلماسی کشور
در این راستا مذاکرات وین که باهدف بازگشت به برجام و احیای توافقات، برگزار شده بود همچنان بی‌نتیجه ماند و همین امر دلیلی شد تا ایران در روابط اقتصادی خود با دنیا دچار چالش شود. با روی کار آمدن دولت سیزدهم که انتخاب حسین امیر عبداللهیان بازیگری ایران در منطقه تغییر کرد. وی که همواره رویکرد منطقه‌ای به مسائل بین‌الملل و روابط دارد در توییتی نوشت: «با کمال خرسندی اکنون سند عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای در شهر دوشنبه با حضور رئیس‌جمهور محترم کشورمان به تأیید سران رسید. این عضویت راهبردی تأثیر مهمی بر روند همکاری‌های همه‌جانبه ایران در راستای سیاست همسایگی و آسیا محور دارد.»
ازاین‌رو خبر پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای با واکنش‌های زیادی از سوی کارشناسان و کاربران فضای مجازی مواجهه شد. بسیاری از تحلیلگران معتقدند، ایران به‌عنوان قدرت برتر منطقه و حوزه آسیای غربی، بدون شک می‌تواند وزن و جایگاه این سازمان را از لحاظ سیاسی، اقتصادی، امنیتی و حتی فرهنگی ارتقاء دهد.
ایران و شانگهای و بازی برد - برد
عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان شانگهای بازی برد - برد تلقی می‌شود، به‌طوری که تنها در بخش تجارت و حمل‌ونقل در حوزه اوراسیا، از لحاظ اقتصادی و تجارت، دسترسی اعضا به کریدور شمال - جنوب و غرب - شرق را تسهیل می‌بخشد.
پس از فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی در 30 سال گذشته ابتدا روابط خوبی با کشورهای عضو آسیای مرکزی که ژئوکالتر ایران محسوب می‌شوند، داشتیم اما این روابط حسنه در طول سالیان گذشته ازدست‌رفته است زیرا بازیگران زیادی بین روابط ایران با کشورهای آسیای مرکزی تداخل ایجاد می‌کردند بنابراین احتمال می‌رود عضویت ایران در سازمان شانگهای روابط ایران را با این کشورها احیا کند. مؤلفه‌های مشترک زیادی با این سازمان امنیتی و اقتصادی وجود دارد و در حال حاضر با بحران امنیتی زیادی در منطقه روبه‌رو هستیم مثلاً افغانستان به‌عنوان بحران مشترک اعضای سازمان همکاری شانگهای به شمار می‌رود و تعاملات نزدیک‌تر اعضا با عضو جدید که ایران است و تأثیر بسیار زیادی بر ژئوپلیتیک منطقه دارد؛ می‌تواند برای امنیت کشورهای حوزه شرق و آسیای مرکزی بسیار مؤثر باشد.
با حضور ایران اکنون سازمان همکاری شانگهای بیش از ۶۵ درصد جمعیت، ۲۱ درصد از ذخایر نفت و ۴۶ درصد از ذخایر گاز جهان را در اختیار دارد و این ظرفیت سازمان را به قدرت برتر نیروی انسانی و انرژی جهانی تبدیل کرده است، اعضا سازمان می‌توانند در هم‌افزایی با یکدیگر برای بهره‌برداری از این ظرفیت عظیم و کم‌نظیر و تأثیرگذار بر اقتصاد جهانی و تقویت محور شانگهای وارد عمل شوند.
نقش روسیه در پیوستن ایران به شانگهای
جمهوری اسلامی ایران اکنون در کنار روسیه، چین، هند و پاکستان پنج‌ضلعی قدرت شرق را تشکیل داده‌اند و با حضور ایران در سازمان همکاری شانگهای نظام اقتصادی و سیاسی تازه‌ای طرح‌ریزی‌شده که می‌تواند با وحدت رویه و اجماع اعضا در سیاست‌های اقتصاد بین‌الملل و ترتیبات امنیتی - نظامی، بازرگانی و انرژی جهان دست برتر و بالا داشته باشد.
البته در این میان روسیه تلاش زیادی کرد تا ایران بتواند به سازمان همکاری شانگهای بپیوندد و نقش روسیه را در پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای نباید کم‌رنگ ببینیم؛ همان‌طور که پوتین تلاش کرد ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا بپیوندد تلاش او در پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای نیز می‌تواند به‌عنوان یک مزیت محسوب شود.
در این راستا میخائیل اولیانوف نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین ضمن استقبال از عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای تاکید کرد که ایران نقش مهمی در عادی‌سازی اوضاع در منطقه خود دارد. وی در حساب کاربری خود در توییتر نوشت: در روابط بین‌الملل حقوق و فرصت‌های جدید با مسئولیت‌هایی مشخص همراه می‌شود. در شرایط کنونی، ایران نقش عمده‌ای در عادی‌سازی اوضاع در منطقه خود، از جمله از طریق احیای کامل برجام بر عهده دارد.
تفاوت شانگهای با ناتو
نکته مهم این است که اغلب کشورهای غربی سازمان شانگهای را "ناتو"ی شرقی می‌دانند و همواره نسبت به آن اعلام موضع کرده‌اند. در واکنش به این ادعا سید نظام‌الدین موسوی، نماینده مجلس در توییتر نوشت: «سازمان همکاری شانگهای برخلاف نمونه غربی آن یعنی سازمان ناتو، معاهده‌ای صرفاً نظامی و امنیتی نیست بلکه ابعاد قابل‌توجهی از همکاری‌ها در حوزه‌های فرهنگی، بازرگانی، بانکی و انرژی را شامل می‌شود. منطقه آزاد تجاری سازمان و باشگاه انرژی از جمله برنامه‌های مهم در این باره است».
در ادامه نیز اقبال شاکری نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی در صفحه شخصی خود در توییتی، نوشت: "عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای در کنار چین، روسیه و هند اولین گام برای بی‌تأثیر شدن تحریم‌هاست. دیپلماسی فعال، صرفاً در ارتباط با چند کشور غربی نیست! باید برای ارتباط با تمام کشورها برنامه داشته باشیم"
حال باتوجه‌به مناسبات گسترده اعضا در حوزه‌های سیاسی، امنیتی، اقتصادی، بازرگانی، پولی - بانکی، انرژی و فرهنگی، به‌طورقطع فضای مناسب‌تری را برای هم‌افزایی و همکاری بین‌المللی اعضای سازمان همکاری شانگهای فراهم خواهد کرد اما نکته مهم و قابل‌توجه این است که ایران نباید اشتباه خود در برجام را بار دیگر در قالب عضویت با سازمان همکاری شانگهای تکرار کند. باید بتوان توازن و تعادل میان رابطه با شرق و غرب به‌خوبی حفظ شود تا به بهترین شکل ممکن منافع ایران در روابط بین‌الملل تأمین شود.