تله مرگ در رودخانه‌های مازندران
اترک/بررسی آمار پزشکی قانونی مازندران از غرق‌شدگی منتهی به مرگ در منابع آبی استان طی پنج سال اخیر نشان می‌دهد که شمار جان‌باختگان در رودخانه‌های استان هرساله رو به افزایش است و در صورت بی‌توجهی به‌زودی از آمار غرق شدن در آب‌های ساحلی دریای خزر پیشی می‌گیرد.
طبق این آمارها شاید اگر کرونا نبود، دریا و رودخانه در مازندران سال گذشته در رقابت مرگ‌آفرینی برای شهروندان سهل‌انگار و بی‌احتیاط شانه‌به‌شانه هم حرکت می‌کردند و این احتمال قوی وجود داشت رودخانه‌ها گوی سبقت را از دریا بربایند.
واقعیت این است که از سال ۹۲ و زمانی که طرح دریا در مازندران به‌صورت متشکل و متمرکز با هدایت استانداری و دخیل بودن دستگاه‌های مختلف از نیروی انتظامی گرفته تا هلال‌احمر، هیئت نجات‌غریق، اورژانس دانشگاه علوم پزشکی و برخی از دستگاه‌های فرهنگی به اجرا درآمد، آمار مرگ ناشی از غرق‌شدگی در آب‌های ساحلی دریا به حدود یک‌چهارم کاهش یافت و بیشتر از ۲۰۰ نفر در سال ۹۱ به ۵۵ نفر در سال ۹۹ رسید.
وضعیت اما در رودخانه‌های مازندران برعکس و آمار مرگ‌ومیر افزایشی بود. اگرچه تهیه آمار از سال ۹۲ برای این مورد در دسترس نبود، ولی طبق گزارش‌های موجود، آمار مرگ به خاطر شنا در رودخانه یا سقوط به داخل آن براثر سهل‌انگاری از ۱۲ نفر در سال ۹۵ به ۳۳ نفر در سال ۹۸ رسید که افزایش حدود ۳۰۰ درصدی را نشان می‌دهد. البته سال ۹۹ را باید یک استثناء به‌حساب آورد چون در این سال به خاطر شیوع کرونا، رودخانه‌های مازندران دوران نسبتاً آرامی را پشت سر گذاشتند و آمار جان‌باختگان در این منابع آبی هفت نفر کمتر شد و به ۲۷ نفر رسید، ولی واقعیت این است که این میزان کاهش را نباید به‌حساب آرام یا امن شدن رودخانه‌ها گذاشت.
بر اساس آمار پزشکی قانونی مازندران، طی سال‌های ۹۵ تا ۹۹ درمجموع ۵۴۰ نفر در منابع آبی مختلف ازجمله سواحل دریای خزر، رودخانه‌ها، استخر شنا، آب‌بندها و کانال‌های آبی جانشان را از دست دادند که ۱۰۱ نفر برابر با حدود ۲۰ درصدشان قربانیان رودخانه‌ها بودند. این در حالی است که در این مدت ۱۰ نفر در استخر شنا، ۱۱ نفر پشت سدها، ۱۶ نفر در آب‌بندان‌های کشاورزی و ۱۱ نفر در کانال‌ها آبی جان باختند.
سبقت چراغ خاموش
توجه همگانی به غرق شدن در آب‌های ساحلی دریای مازندران طی سال‌های گذشته سبب شده تا کمتر به آمار قربانیان رودخانه‌ها و دیگر منابع آبی استان توجه شود. مثلاً بر اساس آمار پزشکی قانونی مازندران سال ۱۳۹۵ از ۱۳۵ نفری که در منابع آبی استان جان باختند، ۱۰۵ نفر در آب‌های ساحلی دریای خزر و ۱۲ نفر در رودخانه‌ها غرق شدند. سال ۱۳۹۶ آمار مرگ ناشی از غرق‌شدگی در دریا به ۸۰ نفر کاهش یافت درحالی‌که آمار جان‌باختگان در رودخانه‌ها به ۱۵ نفر رسید.
جان‌باختگان دریا در سال ۱۳۹۷ به ۷۶ نفر کاهش یافت درحالی‌که قربانیان رودخانه به ۱۶ نفر رسید. در سال ۱۳۹۸ آمار قربانیان دریا به ۶۲ نفر رسید درحالی‌که در همان سال ۳۳ نفر در رودخانه‌ها جان باختند.
آمار غرق‌شدگان سال گذشته در مازندران هم درمجموع ۹۹ نفر بود که از این تعداد مرگ ۵۵ نفر در آب‌های ساحلی دریا رقم خورد و ۲۷ نفر هم براثر غرق شدن در رودخانه جانشان را از دست دادند.
طبق گزارش آب منطقه‌ای مازندران، ۱۲۰ رشته رودخانه، ۱۰ سد، ۸۰۰ قطعه آب‌بندان و ۵۰۰ کیلومتر کانال مدرن آب در این استان وجود دارد که در کنار دریا برای شنا هم مورداستفاده قرار می‌گیرند.
اگرچه برای استفاده از این اماکن به‌جز رودخانه‌ها که غیرقابل‌کنترل هستند، محدودیت‌هایی وجود دارد و همه‌ساله هشدار عمومی از سوی دستگاه‌های متولی ازجمله آب منطقه‌ای و آتش‌نشانی صادر می‌شود، ولی وضعیت برخلاف سواحل دریا که طرح سالم‌سازی دریا در آنجا اجرا می‌شود، سال‌به‌سال رو به وخامت می‌رود.
تله مرگ
دلایل جاری شدن مرگ خزنده در رودخانه‌های مازندران متعدد است، ولی در رأس آن بی‌توجهی به هشدارها و ناآگاهی از وضعیت متفاوت آب رودخانه با سایر منابع آبی قرار دارد.
بسیاری از افرادی که در رودخانه‌ها جان می‌بازند، تصور می‌کنند که این منبع آبی که در بعضی نقاط استخر مانندی تشکیل می‌شود و برخلاف دریا که مواج نیست، برای شنا کردن از امنیت بیشتری نسبت به دریا یا سد برخوردار است درحالی‌که این‌گونه نیست و شرایط از رودخانه‌ای به رودخانه دیگر فرق دارد.
شاید آرام بودن ظاهر آب یا تصور نادرست مبنی بر کم‌عمق بودن آب رودخانه، حس کاذب امنیت در فرد ایجاد کند، ولی تنها نگاه کردن به آمار رو به افزایش تلفات غرق‌شدگان نشان می‌دهد که خطر رودخانه‌ها سال‌به‌سال در حال افزایش است و تنها راهکار برای جلوگیری از خطر، اتخاذ تدابیر احتیاطی و خودداری از شنا در این منبع آبی ناشناخته است که هرسال وضعیت شنا گاه‌های غیررسمی آن به خاطر فرسایش سیل و سیلاب تغییر می‌کند.
کارشناسان معتقدند؛ آرام بودن ظاهر آب یا کم‌عمق بودن ظاهری هرگز به معنی بی‌خطر بودن آب رودخانه برای شنا کردن نیست، ضمن این‌که اصول شنا در رودخانه با شنا در دریاچه، استخر، مرداب یا دریا کاملاً متفاوت است و حتی شنا کردن در رودخانه‌های مناطق کوهستانی با دشت تفاوتی از زمین تا آسمان را نشان می‌دهد.
موضوع دیگری که کارشناسان مطرح می‌کنند؛ دمای پایین آب رودخانه‌ها نسبت به سایر مخازن آبی ازجمله دریا است که سبب وارد شدن شوک دمایی به بدن و خطرات ناشی از آن می‌شود. به عبارتی آب رودخانه همواره از آب دریا یا استخر بسیار سردتر است. دمای پایین آب رودخانه‌ها خطر بسیار جدی است که کمتر به آن توجه می‌شود. آب سرد خیلی سریع دمای بدن انسان را پایین می‌آورد و با ایجاد شوک، شناگر را دچار استرس شدید کرده و عاملی برای غرق شدن می‌شود و یا حتی کاهش سریع دمای هوای بدن ناشی از سردی آب رودخانه در فصول غیر شنا می‌تواند منجر به سنگ‌کوب و مرگ به‌محض ورود به آب شود.
البته از انصاف به دور است اگر تنها شنا کردن را علت جان باختن قربانیان در رودخانه‌های مازندران بدانیم. یکی از رفتارهای مرگ‌آفرینی که در چند سال اخیر رودخانه‌های مازندران را به قتلگاه بسیاری تبدیل کرده است، ولع سلفی گرفتن در کناره رودخانه‌ها به‌عنوان خطرناک‌ترین بخش این منابع آبی برای یادگاری یا خودنمایی است. قسمت زیرین کناره‌های رودخانه همواره به خاطر برخورد جریان مداوم آب به‌ویژه در فصل پاییز و زمستان فرسایش می‌یابد درحالی‌که قسمت رویی کناره‌ها اغلب دست‌نخورده می‌ماند و به خاطر رطوبت بالا پر از علف و گل و گیاه می‌شود و به‌مثابه تله مرگ چنان زیبایی فریبنده‌ای را به چشم رهگذران سرمه می‌کشد که کمتر فرد بی‌اطلاعی حاضر به چشم‌پوشی از این زیبایی‌ها می‌شود.
اگر استثناهایی را که با سرخوردن از روی سنگ به داخل رودخانه‌ها پرتاب‌شده و جان می‌بازند نادیده بگیریم، بخش زیادی از جان‌باختگان رودخانه‌ها را افرادی تشکیل می‌دهند که بی‌توجه به خطرناک بودن راه رفتن، اطراق کردن و یا ایستادن حتی برای لحظه‌ای در کناره‌های رودخانه‌ها، این عمل را انجام می‌دهند و یک‌عمر برای بازماندگانشان غم و اندوه بر جای می‌گذارند.
آتش‌نشانان به‌جای ناجیان غریق
رودخانه‌ها در هیچ منظومه اداری و غیر اداری به‌عنوان شنا گاه شناخته نمی‌شوند. تعداد زیادی این منابع آبی در مازندران که طولشان به هزاران کیلومتر می‌رسد سبب می‌شود تا عملاً هیچ برنامه‌ای برای ایجاد امنیت در آن‌ها جهت شنا متصور نباشد و به همین خاطر هم امدادرسانی به افراد دچار حادثه در این مکان‌ها اصولاً به گذشت چند ساعت پس از مرگ موکول می‌شود چون در اینجا تنها آتش‌نشانان حرفه‌ای قادر به انجام‌وظیفه و بیرون کشیدن جسد هستند و از ناجیان غریق و یا کمک‌های دیگر که مؤثر باشد نه‌تنها خبری نیست، بلکه امکان‌پذیر هم نیست.
رئیس سازمان آـش نشانی و خدمات ایمنی شهرداری ساری با تأیید این‌که متولی اصلی حادثه دیدگان در رودخانه اعم از شناگران یا دیگران آتش‌نشانان حرفه‌ای هستند، گفت: متأسفانه سهل‌انگاری و بی‌توجهی عامل اصلی غرق‌شدگی در رودخانه‌های استان است.
علی دومیرکلایی افزود: بخشی از مأموریت‌های امداد و نجات آتش‌نشانی گروه‌های غواصی این سازمان هستند که به مناطق مختلف منابع آبی ازجمله رودخانه تجن، کانال‌های آب در مناطق گوهر باران، آب‌بندان‌های کشاورزی و پشت سد شهید رجایی انجام می‌شود.
وی با اظهار این‌که بررسی‌ها از دلایل غرق‌شدگی در رودخانه‌ها حاکی از سهل‌انگاری، بی‌احتیاطی و عدم شناخت از وضعیت رودخانه‌ها است، توضیح داد: البته بیشتر مغروقین در رودخانه‌ها کودکان و بعضاً افراد جوان هستند.
این مسئول بابیان این‌که جوانان به دلیل شور و هیجان شنا کردن بی‌احتیاطی می‌کنند و خانواده‌ها نیز به‌رغم آگاهی از خطر سقوط و غرق شدن برای به‌جا آوردن خواسته‌های کودکان به درون رودخانه‌های به‌ظاهر آرام می‌روند، تصریح کرد: ازآنجایی‌که هنوز تابلوهای هشداردهنده در بیشتر مناطق رودخانه‌ها نصب نیست و دسترسی در طول رودخانه‌ها و کانال‌ها به دلیل نبود حفاظ وجود دارد، خطرات دوچندان می‌شود.
دومیرکلایی به جریان چرخشی زیرسطحی آب، ناهمواری و کنده‌کاری ناشی از برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه‌های مازندران به‌عنوان تهدید بالقوه برای شنا در این منابع آبی یادکرد و گفت: باید بپذیریم که همچنان برداشت‌های غیرمجاز شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها وجود داشته و دارد و این موضوع عاملی برای تشدید شرایط خطرناک جریان آب و مشکلات می‌شود که یکی از موارد را می‌توان فریب شهروندان نسبت به بستری صاف رودخانه‌ها عنوان کرد.
مرگ در تنهایی
رئیس سازمان آنش نشانی و خدمات ایمنی شهرداری ساری زمان طلایی برای نجات یک غرق‌شده را پنج دقیقه عنوان کرد و گفت: به همین دلیل توصیه می‌شود هرگز افراد برای تفریح و یا شنا در هر منبع آبی چه دریا، رودخانه، آب‌بندان و کانال‌ها به‌تنهایی اقدام نکنند چراکه رسیدن به این زمان برای نجات از سوی امدادگران رسمی اصلاً غیرممکن است.
وی با تأیید این نکته که یکی از جذابیت‌های فصل تابستان، شنا کردن و آب‌تنی کردن است و آن‌هم زیرآبی رفتن و شیرجه زدن که بسیار لذت‌بخش و مفرح است، افزود: متأسفانه رودخانه‌ها اصلاً جای مناسبی برای شنا و تن به آب زدن نیستند چه این‌که برخی حتی با شیرجه زدن وارد آن می‌شوند و هرگز بیرون نمی‌آیند.
ممنوع آزاد
متولی رودخانه‌ها در هر استانی شرکت آب منطقه‌ای آن استان است. این شرکت در مورد سدها و کانال‌های آبی هم مسئولیت دارد ولی در هیچ بندی از وظایف و مسئولیت‌های آن درباره حفاظت از افراد هنگام شنا یا سلفی گرفتن هیچ اشاره‌ای نشده است.
با این وصف، شرکت آب منطقه‌ای مازندران هرساله به‌صورت رسمی هشدار می‌دهد که شنا در سدها، آب‌بندها و کانال‌های آبی استان ممنوع است و بر این نکته به‌صورت ویژه تأکید می‌کند که این شرکت هیچ‌گونه مسئولیتی در صورت بروز حوادث پذیرا نیست.
در هشدارنامه‌ای که این شرکت در اواسط فصل بهار منتشر می‌کند، می‌نویسد: شنا در دریاچه پشت سدهای مخزنی و همچنین کانال‌های آبیاری یکی از تفریحات رایج مردم بومی استان و مسافران به شمار می‌رود، این در حالی است که تمامی زیرساخت‌ها و تأسیسات تعبیه‌شده در این مناطق تنها برای انتقال آب به زمین‌های کشاورزی است و امکاناتی برای شنا کردن در آن‌ها وجود ندارد.
شرکت آب منطقه‌ای مازندران نوشت: علائم هشداردهنده مبنی بر ممنوعیت شنا در این مناطق نصب‌شده است، اما طی سال‌های اخیر به دلیل بی‌توجهی افراد به این علائم، حوادث سقوط به داخل کانال و دریاچه‌ها و مصدومیت و حتی فوت افراد رخ‌داده است.
همان‌گونه که مشاهده شد، حتی شرکت آب منطقه‌ای هم قادر به نصب تابلوهای هشداردهنده در حاشیه رودخانه‌ها نیست چون مطول بودن رودخانه‌ها در استان عملاً هرگونه اقدام حتی در حد هشدار را ناکارآمد می‌کند و به همین دلیل هم رودخانه‌ها با دهان بازتری نسبت به سایر منابع استان جان‌ها را می‌بلعند.
البته کانال‌های آبی خود بخشی از رودخانه محسوب می‌شوند و طبق آمارها مازندران ۵۰۰ کیلومتر کانال مدرن یا همان بتنی دارد که انتقال آب از رودخانه‌ها به زمین‌های کشاورزی از این طریق آن‌ها صورت می‌گیرد. همچنین بیش از این میزان کانال‌های سنتی و دست‌ساخته کشاورز در مازندران وجود دارد./ایرنا