پژوهش، یکی از بنیادیترین فعالیتهای معرفتی بشر، در قلمرو دانایی و حل مسائل پیچیدۀ جهان است. پژوهش به مجموعهای از روشها، ابزارها و رویکردهای هدفمند اتلاق میشود که با تکیه بر مشاهده، پرسشگری، فرضیهسازی و آزمون تجربی، لایههای پنهان جهان هستی را برای انسان آشکار میسازد.
جوامع انسانی از همان آغاز پیدایش تمدن، نیازمند شناخت دقیقتر طبیعت، انسان و جامعه بود و پژوهش، پاسخی به همین نیاز دیرین است.
تاریخ پژوهشان، نخستین آثار پژوهشی را به تمدنهای باستانی در ایران، مصر و بینالنهرین نسبت میدهند؛ جایی که رصدهای نجومی، متون پزشکی و قوانین مدون شکل گرفت؛ با این حال، مورخان جهان، هرودوت یونانی را بهعنوان یکی از نخستین پژوهشگران نظاممند مطرح کردهاند.
پژوهش زیربنای فناوریهای نو و سیاستگذاریهای کلان هر کشور است و نقش آن در عرصههایی چون اقتصاد، علوم پایه، سلامت، محیطزیست و امنیت غذایی بر کسی پوشیده نیست. کشورهایی که پژوهش را اولویت ملی قرار دادهاند، مسیر پیمودن شکوفایی علمی و صنعتی را با سرعت و کیفیتی به مراتب بیشتر طی کردهاند.
در ایران ما نیز علیرغم همۀ جنگها و کشمکشهای سیاسی و وجود پادشاهان بی لیاقت، مسیر پژوهش با فراز و فرودهایی همراه بوده و پژوهشگران در مقاطعی خوش درخشیدهاند. ابنسینا یکی از برجستهترین نمادهای پژوهش در ایران و جهان است. او در دورهای میزیست که سامانیان، آلبویه و غزنویان بر بخشهای مختلف ایران حکومت داشتند؛ دورهای که با وجود آشفتگیهای سیاسی، بهویژه در شرق، ایران از نظر علمی یکی از درخشان ترین ادوار تمدن اسلامی بود. او سال ها در قلمرو آلبویه، بهویژه در ری، همدان و اصفهان زندگی کرد. در آن دوره فضای مناسبی برای فلسفه، پزشکی و منطق فراهم بود.
این دوره که بسیاری از مورخان آن را «رنسانس ایرانی اسلامی» مینامند، شاهد شکوفایی بینظیر علوم بود. بیمارستانها، رصدخانهها و کتابخانهها سراسر ایران و جهان اسلام را فرا گرفته بود و چهرههای بزرگی چون ابوریحان بیرونی، ابنهیثم، فارابی و رازی همعصر یا نزدیک به دورۀ ابنسینا بودند. در جهان آن روز، هنگامی که اروپا هنوز در قرون وسطای اولیه و رکود علمی به سر میبرد، ایران و جهان اسلام مرکز تولید علم، فلسفه و پزشکی بود.
در چنین بستر درخشانی، ابنسینا دست به نگارش آثاری زد که سرآمد پژوهش جهانی شد. قانون ابنسینا مصداق مرجعیت علمی ایران در زمان خود و یکی از معتبرترین متون پژوهشی، آموزشی و درمانی جهان آن عصر است. این کتاب تا قرنها در دانشگاههای اروپا و خاورمیانه تدریس شد و نشان داد ایران در آن زمان نهتنها مصرفکنندۀ دانش، بلکه تولیدکنندۀ آن بوده است؛ علاوه بر ابن سینا، دانشمندانی چون ابوریحان بیرونی، فارابی، رازی، خواجه نصیرالدین طوسی و پروفسور حسابی مسیر پیشرفت علمی را در ایران هموار ساختند.
امروزه نیز پژوهش در ایران در حوزههایی چون پزشکی، نانو، هوافضا، انرژی و علوم پایه رشد قابل توجهی داشته است. با این حال، چالشهایی همچون کمبود بودجۀ پژوهشی، فاصله میان دانشگاه و صنعت و دشواری تجاریسازی ایدهها همچنان پیشِ روی جامعۀ علمی قرار دارد. با وجود این کاستی ها، توان علمی ایران و استعداد پژوهشگران جوان، نویدبخش آیندهای پربار است.
هفتۀ پژوهش فرصتی برای معرفی ظرفیتهای علمی کشور، تقدیر از پژوهشگران و ترویج فرهنگ پرسشگری است. برگزاری همایشها، نشستهای علمی، نمایشگاههای فناوری و کارگاههای آموزشی، اگرچه از مهمترین برنامههای این هفته به شمار میرود؛ اما کافی نیست.
رسالت ما در این میان آن است که پژوهش را نه یک فعالیت جانبی، بلکه بخشی از هویت علمی و اجتماعی خود بدانیم و در مسیر مطالعه، تفکر، پرسشگری و نوآوری گام برداریم.
ایران با میراثی درخشان و دانشمندانی جریان ساز و نامدار، همواره در مسیر علم حضوری مؤثر داشته و امروز نیز با تکیه بر همین پیشینه و با پرورش نسل پژوهشگر، میتواند آیندهای روشنتر بسازد و بار دیگر در صف پیشگامان علم و فناوری جای گیرد.
به منظور ترویج فرهنگ پژوهش در کشور، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، چهارمین هفتۀ آذرماه را با توجه به نامگذاری ۲۵ آذر ماه به نام روز پژوهش، با کسب مجوز از شورای فرهنگ عمومی، به نام "هفته پژوهش و فناوری" نام نهاد.