رقابت تنگاتنگ و شانه به شانه رجب طیب اردوغان و کمال قلیچداراوغلو، به یکی از حساس‌ترین زورآزمایی‌های سیاسی دهه‌های اخیر ترکیه تبدیل شد. اما نهایتاً هیچکدام از آنان نتوانستند نصف به علاوه یک آرا را به دست آورند و رقابت به دور دوم رفت. احمد ینر رئیس «نهاد عالی انتخابات» ترکیه (YSK) اعلام کرد که ۴۹.۴۹ درصد از آرا به رجب طیب اردوغان تعلق گرفته است، کمال قلیچداراوغلو ۴۴.۷۹ درصد به دست آورده و سینان اوغان نیز توانسته ۵.۲۹ درصد رأی بگیرد.
ولی در انتخابات پارلمانی، ائتلاف جمهور به رهبری اردوغان و باغچلی، آرای بالایی به دست آورد و ۳۲۴ کرسی از ۶۰۰ کرسی پارلمان، متعلق به ائتلاف تحت امر حزب حاکم است.
بر خلاف انتخابات ریاست جمهوری، میدان بازی در صحنه انتخابات پارلمانی برای ائتلاف شش‌گانه اپوزیسیون به مراتب با عرصه ریاست جمهوری متفاوت است. پس از شمارش بیش از ۹۹ درصد آرا، آمار از برتری ائتلاف جمهور یا همان ائتلاف حاکم حکایت دارد.
نتایج حاکی از آن هستند که ائتلاف جمهور متشکل از حزب عدالت و توسعه، حزب حرکت ملی و چند حزب کوچک دیگر، با کسب ۴۹.۳۷ درصد آرا، موفق به تصدی بر ۳۲۱ کرسی پارلمانی شده‌اند. ائتلاف ملت، متشکل از ائتلاف شش‌گانه اپوزیسیون با ۳۵۰۱۲ درصد آرا ۲۱۳ کرسی و ائتلاف کار و آزادی متشکل از حزب چپ سبز و حزب کارگران ترکیه ۶۶ کرسی پارلمانی را کسب کرده‌اند
هر چند حزب عدالت و توسعه و متحدان‌اش موفق به کسب نیمی از آرا نشده‌اند، اما با احتساب واریز آرای احزابی که به حد نصاب حداقلی ۷ درصد برای حضور در پارلمان نرسیده‌اند، اکثریت را به خود اختصاص داده‌اند
نتایج انتخابات پارلمانی را می‌توان شکستی تمام‌عیار برای اپوزیسیون تلقی کرد. اساس شکل‌گیری ائتلاف ملت (ائتلاف شش گانه اپوزیسیون) در اوایل سال ۲۰۲۲ پایان دادن به قدرت حزب عدالت و توسعه و رجب طیب اردوغان بود. این ائتلاف هدف گذاری اصلی خود را برنامه‌ریزی برای کسب اکثریت مطلق کرسی‌های پارلمانی برای تغییر قانون اساسی و پایان دادن به نظام ریاستی از طریق همه‌پرسی اعلام کرده بود.
نکته قابل تامل این است که قلیچدار اوغلو و اپوزیسیون برای تغییر نظام سیاسی در پارلمان به کسب حداقل دو سوم کرسی‌های پارلمان نیاز دارند. یعنی ائتلاف آنها باید حداقل دو سوم کرسی‌ها را تصاحب می‌کرد. یعنی ائتلاف جمهوری متشکل از آک پارتی و م‌ه‌پ، نباید بیشتر از ۲۰۰ کرسی کسب میکردند.
مسیر دیگر اصلاح قانون اساسی ارجاع به رای مستقیم شهروندان ترکیه است. برای همه‌پرسی متمم‌های قانون اساسی نیز حمایت سه پنجم نمایندگان یعنی ۳۶۰ کرسی لازم خواهد بود. با نتایج کسب شده می‌توان از هم اکنون موضوع تغییر قانون اساسی را منتفی دانست. چرا که نه تنها ائتلاف اپوزیسیون موفق به کسب اکثریت مطلق پارلمان نشده، بلکه حتی اکثریت نسبی (۵۰+۱) را نیز نتوانسته برای خود محقق کند.
حالا همین امر می‌تواند پاشنه آشیل بزرگی برای اپوزیسیون در دور دوم انتخابات ریاست جمهوری باشد. چرا که بسیاری از شهروندانی که به امید تغییر قانون اساسی به ائتلاف ملت رای داده بودند، شاید از تغییر روند ناامید شده و رویکرد عدم مشارکت را در پیش بگیرند..
دور دوم انتخابات ریاست جمهوری ترکیه د 7 خرداد ماه برابر با 28 مه 2023 که در قالب آن "رجب طیب اردوغان"، رئیس جمهور کنونی ترکیه به رقابت با "کمال قلیچدار اوغلو" نامزد احزاب اپوزیسیون خواهد پرداخت بدون تردید تبعات و پیامدهای قابل توجهی را به همراه خواهد داشت.
ورای حوزه داخلی، نتیجه این انتخابات بر سیاست خارجی ترکیه در رابطه با آمریکا، اتحادیه اروپا، روسیه و دیگران، تاثیرات قابل توجهی خواهد داشت. آنچه این انتخابات را مهم و حساس می کند این است که کدام کاندیدا و دستورکار سیاسی، قرار است ترکیه را در دوره جدید هدایت و راهبری کند.
دو نامزد اصلی انتخابات ریاست جمهوری ترکیه و دیدگاه های متفاوت آن ها برای آینده ترکیه، مناظرات و مباحثات مختلفی را در این کشور در حوزه هایی نظیر اقتصاد، دموکراسی، امنیت، تمامیت ارضی، مبارزه با تروریسم، و سیاست خارجی ایجاد کرده است. در حوزه سیاست خارجی، ارائه یک تحلیل جامع و عمیق از دیدگاه‌های نامزدهای اصلی انتخابات ترکیه می تواند چشم اندازهای مهمی را در مورد تداوم شرایط کنونیِ حاکم بر عرصه سیاست خارجی ترکیه و یا ایجاد تغییرات احتمالی در آن، انعکاس دهد.
فلسفه سیاست خارجیِ نامزدهای اصلی انتخابات ریاست جمهوری ترکیه چیست؟
اردوغان با گره زدن مساله عضویت سوئد در تشکیلات ناتو به موضوع مبارزه با تروریسم، در صورت انتخاب شدن به عنوان رئیس جمهور ترکیه، با آمریکا و اتحادیه اروپا بر اساس اصل احترام متقابل وارد تعامل خواهد شد. با این حال، این مساله بدان معنا نخواهد بود که اختلافات اردوغان با آمریکا به سرعت حل خواهند شد. علی‌رغمِ انتقادهای جدی غرب، اردوغان بر شدت تحرکات خود و دولتش علیه تشکیلات "پ ک ک" و دیگر گروه های کُردی نظیر "یگان های مدافع خلق" در سوریه و عراق خواهد افزود. این در حالی است که وی به احتمال فراوان به دنبال احیای روابط با نظام سیاسی سوریه و شخص رئیس جمهور این کشور یعنی "بشار اسد" نیز برخواهد آمد.
در منطقه مدیترانه‌شرقی، لیبی و دریای اژه، اردوغان به احتمال فراوان از راهکارهایی جدید حمایت خواهد کرد. عادی سازی رابط با یونان و مصر، آن چیزی است که ترکیه می خواهد با این حال، اینکه این مساله و دستورکار، دوجانبه و متقابل باشد، بسیار مهم است.
اردوغان با اتخاذ یک سیاست متوازن و مستقل در مورد روسیه، با این کشور در حوزه ای نظیر انرژی همکاریهای لازم را انجام می دهد. با این حال، موضع آنکارا می تواند در صورتی که جنگ اوکراین گسترش یابد، تغییر پیدا کند. دلیل این مساله نیز این است که این کشور با بی‌ثباتی منطقه ای مخالفت دارد. اولویت ترکیه متوقف کردن جنگ اوکراین و دستیابی به یک راه حل که از طریق مذاکره به دست آید، می باشد(در واقع این مساله به بهترین نحو در راستای منافع ترکیه و اردوغان است).
ترکیه در صورت پیروزی اردوغان در انتخابات این کشور، از تعامل و مذاکره با طرف های درگیر در جنگ مذکور خودداری نخواهد کرد و به دنبال یک راهکار متوزان است. مساله ای که نمود آن را در جریان رایزنی های آنکارا جهعت ایجاد "کریدور صادرات غلات اوکراین" نیز مشاهده کردیم.
اردوغان احتمالا از آغاز یک جنگ سرد جدید و یا ایجاد تنش پیرامون برنامه هسته ای کشورش در بحبوحه افزایش رقابت های قدرت های جهانی، خودداری خواهد کرد. از این رو، او احتمالا یک سیاست خارجی جاه‌طلبانه که البته رگه های محتاطانه قالب توجهی را نیز دارد، در پیش خواهد گرفت و سعی خواهد کرد تا جای ممکن، میزان عدم قطعیت ها و ابهامات در عرصه سیاست خارجی ترکیه را کاهش دهد.
در حالی که اردوغان عادی سازی روابط و همکاری های دو جانبه و چند جانبه با کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس، حوزه بالکان، منطقه قفقاز و آسیای میانه را دنبال می کند با این حال، منطقه خاورمیانه اولویت اصلی و اولیه سیاست خارجی دولت او را تشکیل می دهد و او به طور خاص سعی خواهد کرد تا در مواردی نظیر بحران‌های سوریه، یمن و لیبی، سیاست خارجی ترکیه را منسجم تر کند و موقعیت کشورش را در رابطه با آن ها تحکیم کند.
اردوغان به احتمال فراوان تلاش های فراوانی را نیز انجام می دهد تا سازمان دولت های تُرکی را به یک مکانیسم نهادینه موثر تبدیل کند. در واقع، وی جاه طلبی های قومی مد نظر خود را در قالب سازمانیِ جدی‌تری قرار می‌دهد. همزمان با تضعیف نفوذ قدرت های غربی نظیر آمریکا در عرصه معادلات منطقه خاورمیانه، بازیگران منطقه ای عملا دست به بازنگری در منافع خود می زنند. در این شرایط باید توجه داشته باشیم که چین به یک بازیگر مهم در خارومیانه تبدیل شده است. دراین فضا، اردوغان تمرکز ویژه ای را بر مفهوم "قدرت نرم" خواهد داشت تا از این طریق بتواند قدرت و نفوذ منطقه ای و بین‌المللی کشورش را تا جای ممکن افزایش دهد.
محدودیت های ساختاری
اگرچه جریان اپوزیسیون ترکیه از سیاست های اردوغان، همچون دولت های اروپایی انتقاد می کند و آن ها را "اقتدارگرایانه" می خواند، با این حال، این جریان نتوانسته خود به دلایل مختلفی، گزینه های جایگزینی را ارائه کند.
اولا، پیگیری های اردوغان جهت عادی سازی روابط ترکیه با امارات، عربستان سعودی، اسرائیل و مصر در سال‌های اخیر، تا حد زیادی جریان اپوزیسیون را خلع سلاح کرده است. در این فضا، عادی سازی روابط با سوریه با تمرکز بر مواردی نظیر پناهجویان و مساله مبارزه با تروریسم ادامه پیدا می کند.
ثانیا، محدودیت های ساختاریِ ترمیم روابط با آمریکا، اتحادیه اروپا و یونان نیز بارها مورد اشاره قرار گرفته اند. در این راستا، هرگونه اعطای امتیاز از سوی ترکیه در مساله یگان های مدافع خلق، حامیان فتح الله گولن، مدیترانه شرقی، و یا دریای اژه، منجر به ظهور واکنش های ملی گرایانه در ترکیه خواهد شد.
ثالثا،جریان "اتحاد ملت" به عنوان جریان اپوزیسیون ترکیه که احزاب و گروه های ملی گرا، چپ گرا، و محافظه‌کار را گردهم آورده، عملا در حوزه سیاست خارجی، چشم اندازهای مبهمی را به نمایش می گذارد. این مساله بدون تردید یکی از چالش های جدی است که کمال قلیچدار اوغلو در صورت پیروزی درانتخابات ریاست جمهوری ترکیه با آن رو به رو خواهد بود.
اعلام حمایت های گسترده پ ک ک و حامیان گولن از قلیچدار اوغلو، تا حد زیادی رای دهندگان ترکیه ای را سرخورده کرده است. این مساله به ویژه با توجه به اینکه برخی از این گروه ها نظیر حزب چپ گرای سبزِ ترکیه درخواست های افراطی را از قلیچدار اوغلو مطرح می سازند و مثلا آزادی زندانیان عالی رتبه گروه پ ک ک و یا عقب نشینی نظامیان ترکیه از خاک سوریه و عراق را طلب می کنند، ابعاد جدی تری را به خود می گیرد.
اگر قلیچدار اوغلو پیروز انتخابات ریاست جمهوری ترکیه شود، این مساله برای وی آسان نخواهد بود تا بتواند زمینه های مشترکی را میان دیدگاه های سیاسی متضاد در ترکیه در مورد مسائلی نظیر سوریه، لیبی، عراق، دریای اژه، مدیترانه شرقی و مبارزه با تروریسم، پیدا کند. شاید بتوان گرایش فزاینده قلیچدار اوغلو به توسعه روابط با کشورهای غربی را یکی از عینی‌ترین و روشن ترین اهداف وی در عرصه سیاست خارجی ترکیه دانست. این مساله به ویژه در رابطه با تسریع عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا و پیروی ترکیه از احکام دادگاه حقوق بشر اروپایی که به معنای آزاد سازی "صلاح الدین دمیرتاش" سیاستمدار کُردی و همچنین "عثمان کاوالا" از زندان است، معنا و مفهوم عینی‌تری را به خود می گیرد.
توازنِ ظریف
باید توجه داشته باشیم که اپوزیسیون ترکیه در پیگیری دستورکار تنش زدایی با غرب و فاصله گرفتن از روسیه، کار سختی را پیش رو دارد. پیروزی احتمالی قلیچدار اوغلو در انتخابات ریاست جمهوری ترکیه، در کنار چرخش کنترل نشده به سمت اروپا و کاهش تعاملات آنکارا در سطح خاورمیانه، به تغییرات ساختاری قابل تاملی ختم خواهد شد. اردوغان در بیش از 20 سال حضور خود در عرصه قدرت سیاسی ترکیه، نوعی خاص از موازنه را در سیاست خارجی و امنیتی ترکیه حاکم کرده که برهم زدن آن، هزینه های قابل توجهی را برای ترکیه به همراه دارد.
مهمتر از همه اینکه اردوغان جاه‌طلبی‌هایی را در عرصه سیاست خارجی ترکیه حاکم کرده که بدون تردید، تضعیف و ترک آن ها، حامل برخی هزینه ها برای ترکیه است.
ارتباط با ایران
ا ردوغان و قلیچدار اوغلو هر دو بر تقویت روابط با ایران تأکید دارند. بااین‌حال جهان‌بینی این افراد بر رفتار سیاسی و روابط منطقه‌ای آنها تأثیرگذار خواهد بود. ایران باید در برنامه بلندمدت خود با کشور ترکیه فارغ از اینکه قدرت در اختیار چه فردی است روابط مستحکم و رو به گسترشی را برنامه‌ریزی کند؛ ولی درعین‌حال باید برای تأمین منافع خود متناسب با چرخش قدرت در این کشور تاکتیک‌های مؤثری را نیز به کار گیرد.
در شرایط حاضر ایران با نحوه بازیگری ترکیه به رهبری اردوغان آشنایی دارد، همان‌طور که اردوغان هم شناخت دقیقی از سیاست در ایران پیدا کرده است. در طول بیش از دو دهه حکومت اردوغان تعداد رفت‌وآمدهای دیپلماتیک بین دو کشور بسیار زیاد بوده و هر دو طرف بر اهمیت گسترش روابط تأکید داشته‌اند. اسلام‌گرا بودن اردوغان جذابیت زیادی برای دولت ایران ایجاد کرده بود و در سال‌های ابتدایی روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه نزدیکی دو کشور را در پی داشت، مخصوصاً اینکه روابط ترکیه با اسرائیل به سردی گرایید و در مقاطعی هم کاملاً قطع شد.
در سمت دیگر پیروزی قلیچدار اوغلو هم می‌تواند عوارضی را در روابط دو کشور ایجاد کند. قلیچدار اوغلو میراث‌دار آتاتورک و کاندیدای غرب‌گرای انتخابات ترکیه است که وعده داده توجه بیشتری به آزادی، دمکراسی و حقوق بشر داشته باشد و ترکیه را به غرب نزدیک کند. او حتی وعده داده است که با اتخاذ سیاست‌های مناسب ترکیه را به عضویت اتحادیه اروپا در خواهد آورد. قلیچدار اوغلو همچنین وعده داده است که ساختار سیاسی ترکیه را به حالت قبل یعنی جمهوری پارلمانی تغییر خواهد داد. واضح است که تمایل آشکار قلیچدار اوغلو به سمت تعامل بیشتر با غرب به معنی شکل‌گیری نوعی تضاد مواضع در روابط تهران و آنکارا در بسیاری امور خواهد بود؛ زیرا به طور طبیعی ترکیه‌ای که سیاست اصلی و رسمی‌اش مبتنی بر پیوستن سریع به اتحادیه اروپا و نزدیکی به غرب باشد حتماً باسیاست کشورهای غربی در مورد ایران همراهی بیشتری خواهد کرد و در اعلام مواضع هم هماهنگی بیشتری با آنها نشان خواهد داد.
بااین‌حال یک دولت تازه به معنی فرصت‌های تازه هم هست. به‌طورکلی قلیچدار اوغلو حداقل تاکنون تمایل کمتری نسبت به اردوغان برای درپیش‌گرفتن یک سیاست توسعه‌طلبانه از خود نشان داده است. به همین دلیل احتمال کاهش تعارضات ایدئولوژیک بین دو کشور در صورت پیروزی آقای قلیچداراوغلو وجود دارد. همچنین انتظار می‌رود تنش‌های هویتی در منطقه قفقاز هم حداقل در کوتاه‌مدت کاهش یابد؛ زیرا هم علی‌اف با حضور ناشیانه در میتینگ اردوغان کار سختی برای اثبات وفاداری به دولت جدید خواهد داشت و هم اینکه اصلاحات دمکراتیک مدنظر آقای قلیچدار اوغلو و نیز تلاش برای بازگرداندن ساختار سیاسی به روال سابق می‌تواند تمرکز آنکارا را از مسائل منطقه‌ای کم کند. این مهم می‌تواند در کوتاه مدت فرصت مناسبی برای ایران در مناطق مختلف به‌خصوص در قفقاز و سوریه ایجاد کند تا به استحکام و تقویت مواضع خود بپردازد.
در نهایت نکته مهمی که باید در نظر داشت این است که نباید تصور کرد بعد از انتخابات ترکیه و پیروزی هر کدام از طرفین سیاست‌های این کشور دچار تحول بنیادین خواهند شد، زیرا ترکیه یک قدرت منطقه‌ای رو به پیشرفت است که هم سرنوشت عمیقی با غرب دارد و درعین‌حال منافع زیادی در روابط با شرق هم برای خود متصور است. همچنین در روابط منطقه‌ای خود با رقبای سنتی مانند ایران روبرو است که باعث می‌شود با وجود تغییر دولت‌ها اما چهارچوب‌های کلی سیاست‌های این کشور همچنان پابرجا بمانند. ترکیه در منطقه و در روابط خود با همسایگان یک سری منافع حیاتی دارد که تحت زعامت هر دولتی برای تأمین آنها تلاش خواهد کرد؛ بنابراین آن چیزی که در روابط ترکیه با ایران و منطقه بعد از انتخابات ممکن است تغییر کند، بیشتر تغییرات تاکتیکی است؛ اگرچه در صورت موفقیت قلیچدار اوغلو و نهایی‌شدن عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا بعضی تغییرات رفتاری ترکیه ملموس‌تر خواهد بود.