اترک ـفرزاد درگاهی: در ایران بخش مهمی از یارانه انرژی به صورت غیرنقدی پرداخت می‌شود که این موضوع در سال‌های گذشته بارها با انتقاد کارشناسان مواجه بوده است. در ایران یارانه‌ها به دو دسته نقدی و غیرنقدی تقسیم می‌شود؛ با اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها از حدود ۱۱ سال پیش یارانه نقدی در اختیار مردم قرار گرفته است اما همچنان بخش بسیار مهمی از نظام پرداخت یارانه‌ها در ایران به شکل غیرنقدی برنامه ریزی شده است. میزان یارانه انرژی که سالانه در ایران پرداخت می‌شود حدود ۸۶ میلیارد دلار اعلام شده و این در حالی است که کشوری مانند چین با بیش از یک میلیارد نفر جمعیت در این حوزه تنها ۳۲ میلیارد دلار یارانه پرداخت می‌کند. این به خوبی نشان می‌دهد که وضعیت مصرف انرژی و مشکلات ساختاری اقتصاد ایران که به این حجم از اسراف و الگوی غلط مصرف منجر شده تا چه حد شرایط را پیچیده کرده است. این یارانه باعث می‌شود که قیمت گاز، برق و بنزین پایین‌تر از نرخ واقعی باشد. این رقم در طولانی مدت به ضرر اقتصاد تمام می‌شود و البته با توجه به نحوه پرداخت آن اقشار ثروتمند استفاده بیشتری از این یارانه می‌برند. ما در این زمینه راهکارهایی را همچون توزیع عادلانه حمایت‌های دولتی و ایجاد انگیزه کافی برای بهینه‌سازی مصرف انرژی مطرح کردیم که امیدواریم با پیگیری دولت لااقل بخشی از این بی‌عدالتی متوقف شود.
مصرف انرژی در ایران ارزان است
ایران به لحاظ پرداخت یارانه به پرمصرف‌ها یکی از بدترین وضعیت‌ها را در جهان دارد. در حال حاضر رقم بالایی بابت یارانه انرژی می دهیم، به دلیل ارزان بودن انرژی در ایران، مصرف انواع انرژی و سوخت‌های فسیلی در کشور ما بسیار بالاست در حالی که اقتصاد ما جزو ۳۰ کشور نخست دنیا هم نیست. آثار زیست محیطی مصرف بالای انرژی ارزان در ایران وآلودگی ناشی از مصرف سوخت‌های فسیلی باعث شده که در این زمینه به رتبه نهم دنیا برسیم که بخشی از این مصرف بالا و پرشتاب و اسراف و تبذیر ناشی از یارانه انرژی و بخشی از آن هم به دلیل اعمال سیاست‌های نادرست و ناشیانه در سال‌های گذشته است. در سال‌های گذشته سرمایه‌گذاری کافی در زمینه توسعه و احداث تاسیسات نداشته‌ایم و به قول‌های داده شده در زمینه تعدیل یارانه‌ها به منظور پرداخت عواید ناشی از سرمایه گذاری بخش خصوصی عمل نشده است.
اخیراً گمانه‌زنی‌هایی در خصوص آزادسازی یا جهانی‌سازی نرخ انرژی در ایران مطرح شده است. مدافعان این طرح تأکید دارند که قیمت بنزین باید حداقل به میزان نرخ بنزین فوق خلیج فارس افزایش یابد، البته مسعود میرکاظمی رئیس سازمان برنامه و بودجه روز گذشته اعمال این تغییرات در لایحه بودجه سال بعد را رد کرده است، این در حالی است که شوک بنزینی سال 98 بدون توجه به قانون بودجه در آبان ماه آن سال به اقتصاد ایران وارد شد. امروز حدود 2 سال از آخرین افزایش شدید نرخ بنزین در کشور می‌گذرد.
بنزین گران می‌شود؟
در این باره نیز رمضانعلی سنگدوینی درباره احتمال حذف یارانه بنزین اظهار داشت: برای حذف یارانه سوخت، ابتدا باید بودجه ۱۴۰۱ در کمیسیون تلفیق و انرژی بررسی شود بعد روی این قضیه کار شود. در حال حاضر برخی از خانوارها خودرو ندارند اما برخی طبق آماری که اعلام شده تا ۱۰ خودرو هم دارند، بنابراین برای ساماندهی توزیع سوخت به دارندگان خودرو طرح وان را ارائه دادیم که بر اساس آن باید یارانه پنهان حذف شود و هر کس به اندازه سهم خود مصرف کند، زیرا بنزینی که مصرف می‌شود حق عموم مردم است.
عضو کمیسیون انرژی مجلس تاکید کرد: اکنون کسی که خودرو ندارد و از حمل و نقل عمومی استفاده می‌کند هزینه آن را می‌پردازد اما دارندگان خودرو از بنزین یارانه‌ای استفاده می‌کنند و این عادلانه نیست.
وی با بیان اینکه یارانه پنهان در کشور ما بسیار بالا است، گفت: دهک‌های بالا به راحتی از یارانه استفاده می‌کنند و هزینه‌ای هم بابت آن نمی‌پردازند، اما دهک‌های پایین به کلی از این یارانه محرومند.
سنگدوینی با تاکید بر لزوم ساماندهی وضعیت یارانه‌ها خاطرنشان کرد: در هر حال باید سازوکار حذف یارانه بررسی شود و به گونه‌ای باشد که به مردم بخصوص دهک‌های پایین فشار وارد نشود، زیرا حذف یارانه سوخت منجر به افزایش هزینه حمل و نقل می‌شود.
همت قلی‌زاده اقتصاددان و کارشناس اقتصادی در پاسخ به سؤالی در خصوص یارانه‌های پنهان در اقتصاد ایران، گفت: «در بحث یارانه‌های پنهان، این اصطلاح تنها در ایران رایج است و حتی در کشورهایی مانند چین، روسیه و مالزی که قیمت‌های داخلی آنها با قیمت‌های جهانی تفاوت بیشتری نسبت به ایران دارد نیز چنین اصطلاحی وجود ندارد. امروزه گفته می‌شود که باید جهانی‌سازی در قیمت‌ها رخ دهد تا خورشید اقتصاد ایران طلوع کند اما این مسئله باید مورد بررسی قرار گیرد.
قیمت سه برابری بنزین در کشورهای همسایه
افرادی می‌گویند که در صورتی که قیمت‌ها جهانی شود و یارانه پنهان حذف شود، قاچاق نیز متوقف خواهد شد اما در اینجا باید گفت که قیمت بنزین در برخی کشورهای اطراف مانند آذربایجان سه برابر قیمت فوب خلیج فارس است، در نتیجه همچنان بحث قاچاق ادامه خواهد یافت.
در زمینه انتزاعی تفاوت قیمت، بالاترین انگیزه برای قاچاق است اما در عمل این مسئله کم‌اهمیت‌ترین موضوع است. رقمی که از سوی طرفداران جهانی‌سازی قیمت انرژی ادعا می‌شود، روزانه تا 30 میلیون لیتر قاچاق سوخت است، یعنی چیزی در حدود هزار تانکر در روز، که این امر توسط نهادهای ذی‌ربط مورد تأیید قرار نمی‌گیرد.
می‌دانیم که در سیستان و بلوچستان و کردستان قاجاق سوخت صورت می‌گیرد اما با وجود این، گفته نمی‌شود که چرا با وجود اختلاف قیمت، قاچاق سوخت به ترکمنستان و آذربایجان صورت نمی‌گیرد.
تجربه گذشته نشان می‌دهد که شدیدترین جهش قیمت حامل‌های انرژی ذیل قانون هدفمندسازی یارانه‌ها اتفاق افتاد. براساس گزارش ترازنامه هیدروکربوری 1397 وزارت نفت، سال 1388 یعنی یک سال پیش از هدفمندی، یارانه پنهان 32.7 هزار میلیارد تومان بوده است. در سال 1390 یعنی پس از هدفمندی، یارانه پنهان به 41 هزار میلیارد تومان می‌رسد، این رقم در 1391 تأثیر خود را بر اقتصاد می‌گذارد و یارانه پنهان در سال 1391 به 128 هزار میلیارد تومان می‌رسد،
این به این معناست که یارانه پنهان 4 برابر شده است، در اینجا نتیجه می‌گیریم که این اقدام که توسط دولت صورت گرفته است غلط بوده است و نباید مجدداً در دستور کار دولت قرار گیرد. البته بحث میزان یارانه‌های پنهان ارتباط مستقیمی با قیمت نفت و فرآورده‌های نفتی دارد و به‌طور مثال در سال 1395 که قیمت نفت با افت مواجه شد، قیمت فرآورده‌هایی که در اختیار مردم قرار می‌گرفت برابر یا حتی کمی بیشتر از نرخ فوب خلیج فارس بود.»
بر اساس گزارش‌های رسمی، دولت در کنار یارانه نقدی و مستقیمی که به مردم پرداخت می‌کند، در طول سال مبلغ قابل توجهی را صرف یارانه‌های پنهان در حوزه انرژی و سوخت می‌کند. کارشناسان معتقدند با توجه به اینکه مصرف انرژی از سوی اقشار کم درآمد پایین‌تر از ثروتمندان است، تداوم این سیاست عملا به افزایش بی عدالتی در اقتصاد ایران منجر شده و مشکل آفریده است. تداوم تخصیص سوخت و انرژی ارزان قیمت، ایران را به یکی از پرمصرف‌ترین کشورهای جهان در این حوزه بدل کرده است.