خراسان شمالی که بحران‌های بزرگی همچون سیل و زلزله‌های بالای پنج ریشتری زیادی را در آرشیو بلایای طبیعی خود دارد، اکنون باید خطر بزرگ فرونشست زمین را هم به آن افزود؛ پدیده‌ای که در سکوت و آرام آرام می‌خزد و بیم آن می‌رود تا دشت‌های وسیع استان را ببلعد و اگر چاره نشود به بحرانی غیر قابل جبران تبدیل می‌شود.
این استان نیز به مانند دیگر استان‌های کشور از خشکسالی رنج می‌برد و میانگین بارش سالانه در خراسان شمالی ۲۶۰ میلیمتر است که این میزان به نسبت سال‌های قبل کاهش زیادی داشته که این رویه در سال‌های اخیر بی سابقه بوده و برآوردها درباره معضل فرونشست زمین در این خطه از شمالشرق کشور حاوی هشدارهایی جدی است.
اکنون ۱۱ دشت استان متأثر از خشکسالی در جدال با بی آبی قرار دارند و تغییر اقلیم و برداشت آب از سفره‌ها و آبخوان‌های زیرزمینی چهار دشت را در موقعیت ممنوعه بحرانی قرار داده که این دشت‌ها شامل دشت شیروان-فاروج، دشت اسفراین، دشت جاجرم و دشت صفی آباد است و چهار دشت استان نیز ممنوعه است که شامل دشت‌های بجنورد، سملقان، شوقان و رباط است که زمینه فرونشست زمین نیز در این دشت‌ها فراهم است.
اما خشکسالی و به تبع آن فرونشست می‌تواند بر اقتصاد مردم این منطقه نیز تحت تاثیز قرار دهد چرا که کشاورزی مهم‌ترین بخش تولیدی این استان است و اشتغال ۳۶.۴ درصد مردم منطقه در کشاورزی تأمین می‌شود و از این لحاظ با سایر نقاط کشور که در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارد متفاوت است و در این راستا اثر مخرب پدیده فرونشست بر تخریب زمین‌های کشاورزی باید در این استان مورد توجه قرار گیرد.
اگرچه کشاورزی بعنوان پیشران اقتصادی منطقه مشهود است، ولی همچون لقمه‌ای در گلوی اقتصاد استان گیر کرده و حدود ۹۰ درصد آب استان توسط بخش کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد که نیاز به سیاستگذاری فراتر از حل بحران فرونشست را دارد.
طبق اعلان شرکت آب منطقه‌ای خراسان شمالی؛ کاهش ۴۰ سانتی متر در سال سطح آبهای زیرزمینی در این استان منجر به پدیده فرونشست و شکاف زمین در دشت‌های شیروان و اسفراین و جاجرم شده است و همچنین دشت‌های اسفراین و جاجرم به علت افت سطح آب زیرزمینی با مشکل حمله آب شور به آبهای شیرین مواجه است که موجب شوری آب در برخی از قسمت‌ها شده است.
با توجه به اهمیت مسئله فرونشست، سازمان نقشه‌برداری کشور به‌عنوان متولی پایش تغییرات هندسی پوسته زمین در کشور با استفاده از تکنیک تداخل سنجی راداری و شبکه‌های مبنایی موجود مطالعه فرونشست دشت‌ها و مناطق مختلف کشور را در اولویت کاری خود قرار داده است و بر اساس آخرین پردازش‌های انجام شده این سازمان شهرهای اسفراین، سنخواست، جاجرم، فاروج، قاضی و شیروان در این استان دچار فرونشست شده‌اند.
بر اساس آخرین پردازش‌های انجام شده سازمان نقشه برداری کشور در استان خراسان شمالی، مناطقی به وسعت ۴۰۰ کیلومترمربع در اطراف شهرهای اسفراین و سنخواست دچار فرونشست با بیشترین نرخ ۶.۶ سانتی متر در سال می‌باشد.
همچنین شهرهای فاروج با بیشینه نرخ ۷.۵ سانتی متر درسال، جاجرم ۸.۵ سانتی متر درسال، قاضی ۹.۵ سانتی متر درسال دچار فرونشست شده‌اند و توجه به موقع به پدیده فرونشست و مدیریت بهینه بهره وری از آبهای زیر زمینی منطقه به منظور توسعه پایدار استان می‌بایست مورد توجه قرار گیرد.
در یکی از تعاریف، فرونشست عبارت است از فرورریزش و یا نشست سطح زمین که به علت‌های متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می‌دهد و عوامل متعددی از انحلال خاک، آب شدگی یخ‌ها و حرکت آرام زمین تا خروج گدازه‌ها، عملیات انسانی نظیر معدن کاری یا ساخت تونل، برداشت گسترده آبهای زیرزمینی و نفت در فرونشست زمین مؤثر است.
مدیرعامل شرکت آب و منطقه‌ای خراسان شمالی پیشتر اضافه برداشت آبهای زیرزمینی و کاهش نزولات آسمانی را علت اصلی فرونشست زمین در این استان عنوان کرده است که میزان بارندگی سالانه و نحوه برداشت آبهای زیرزمینی در این استان این نظریه را تأیید می‌کند. کنترل برداشت آب از چاه‌های مجاز و طرح تعادل‌بخشی آب چاه‌های مجاز کشاورزی از جمله طرح‌های سازمان آب منطقه‌ای برای کاهش فرونشست در این استان است.
روند برداشت آبهای زیرزمینی در خراسان شمالی به گونه‌ای است که بر اساس اعلام شرکت آب منطقه‌ای خراسان شمالی میزان چاه‌های غیرمجاز در این استان از چاه‌های مجاز بیشتر است و سه هزار و ۴۰۰ چاه مجاز در این استان ۴۵۰ میلیون متر مکعب آب برداشت می‌کنند، در حالی که حدود چهار هزار حلقه چاه غیرمجاز در استان برآورد شده که ۳۵ میلیون متر مکعب میزان برداشت این چاه‌ها است.
هر چند که کنترل برداشت آب از چاه‌های مجاز و طرح تعادل‌بخشی آب چاه‌های مجاز کشاورزی از جمله طرح‌های سازمان آب منطقه‌ای برای کاهش فرونشست در این استان است ولی روند این تعادل بخشی در این استان نیمه خشک به کندی پیش می‌رود و از ابتدای تشکیل استان از سال ۱۳۸۳ تاکنون حدود یکهزار و ۹۰۰ چاه غیرمجاز پُر شده است و از محل پر کردن این چاه‌ها ۲۶ میلیون متر مکعب آب صرفه جویی شده است.
این استان هر ساله با ۷۰ میلیون مترمکعب کسری آب زیرزمینی مواجه است و از ابتدای تشکیل استان تاکنون یک میلیارد و ۹۰۰ میلیون مترمکعب میزان کسری مخازن آبهای زیرزمینی است.
هر چند که برداشت غیرمجاز آبهای زیرزمینی تهدیدی برای کشاورزی و روند رو به جلوی فرونشست زمین را تشدید می‌کند، به طور قطع نصب کنتور راهکار مناسبی برای کنترل برداشت از چاه‌های آب است که ۲۰ درصد از چاه‌های مجاز خراسان شمالی به کنتور مجهز نشده است و این رویه باید تا مسدود شدن چاه‌های غیرمجاز و نصب کنتور ادامه یابد.
همچنان که برداشت غیرمجاز از آبهای زیرزمینی پدیده فرونشست را در این خطه تشدید کرده ولی خشکسالی نیز در ادامه این روند بی تأثیر نبوده و بر اساس گزارش رسمی اداره کل هواشناسی خراسان شمالی حدود ۵۹ درصد از پهنه این استان دو میلیون و ۸۰۰ هزار هکتاری واقع در شمال شرق کشور درگیر خشکسالی و تحت تأثیر این پدیده است به طوری که بر اساس شاخص اس.پی.آی (شاخص بارش استاندارد شده) در بازه ۱۰ ساله تا پایان اسفند ماه سال گذشته، بیش از نیمی از مساحت استان تحت تأثیر خشکسالی قرار دارد.
هم اکنون ۱۳.۱ درصد از گستره استان درگیر خشکسالی بسیار شدید، ۱۳.۹ درصد تحت تأثیر خشکسالی شدید، ۱۶.۱ درصد خشکسالی متوسط و ۱۵.۶ درصد خشکسالی خفیف دارد و در بین هشت شهرستان این خطه شمالشرق کشور شهرستان‌های مانه وسملقان به عنوان قطب کشاورزی بیشترین پهنه تحت تأثیر از خشکسالی را دارد و پس از آن شهرستان اسفراین و راز و جرگلان درگیر با این پدیده شدند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که خشکسالی استان خراسان شمالی نه تنها باعث ایجاد تنش آبی در حدود ۳۰۰ روستا و چند شهر ایجاد کرد که حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد از حجم آبدهی قنات‌ها را نیز کاهش داد به طوری که نیمی از مزارع کشاورزی این خطه شمال کشور را نیز خشکاند و هشت دشت از ۱۱ دشت این استان نیز در زُمره دشت‌های بحرانی قرار گرفتند و با تداوم این روند احتمال قطعی آب نیز در کنار خاموشی برق در استان به عنوان راهکار دم دستی تکرار خواهد شد.
طبق برآورد مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان شمالی، ادامه انتقال آب دریای عمان به دشت‌های تشنه استان بعنوان طرحی بنیادی دیگر در ریشه کن کردن خشکسالی و در نهایت پدیده فرونشست زمین مؤثر است اما اجرای کامل این طرح زمانبر است و در شرایط فعلی باید نسخه‌ای کوتاه مدت پیچیده شود.
بر اساس مطالعات صورت گرفته با اجرای طرح انتقال آب دریای عمان به شرق کشور، در مجموع امکان برداشت یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون متر مکعب از آب دریا فراهم شده است و در طرح اولیه استان سیستان وبلوچستان ۲۲۸ میلیون مترمکعب، خراسان رضوی ۱۱۰ میلیون مترمکعب و خراسان جنوبی ۶۰ میلیون متر مکعب از خروجی این آب سهم خواهند داشت.
استاندار خراسان شمالی پیشتر از موافقت استانداران منطقه پنج کشور از گنجاندن خراسان شمالی به عنوان یکی از استان‌های هدف طرح انتقال آب دریای عمان به شمال شرق کشور خبر داده بود، ولی به نظر می‌رسد که اجرای این طرح نیز زمانبر و اکنون بر روی کاغذ مکتوب است.
با این حال مسوولان شرکت آب منطقه‌ای خراسان شمالی برداشت بیش از حد مجاز آب از چاه‌ها را یکی از عوامل پیشروی این پدیده می‌دانند، ولی مدیریت ناصحیح منابع آبی در استان به این مورد ختم نمی‌شود با اینکه کشاورزی بخش پیشران اقتصاد استان را تشکیل می‌دهد ولی الگوی غلط کشت در این حوزه باعث هدررفت حجم عظیمی از آبهای استان می‌شود و همین عامل دیگری از عوامل پایین آمدن سطح آبهای زیرزمینی و در نتیجه فرونشست زمین در دشت‌های جنوبی خراسان شمالی است.
هر چند که اصلاح الگوی کشت راهکاری مناسب برای نرنجاندن تن تشنه زمین است، ولی امسال در این استان ۶۰۰ هکتار برنج کشت شد و سبزیجات و صیفی جات که از محصولات آب بر استان است بیش از سهم سرانه استان تولید و به دلیل قابلیت انبارمانی مناسب در دیگر استان‌ها به فروش رسید.
آنچه که مسلم است؛ تاکنون اراده‌ای برای مقابله با فرونشست زمین در این استان وجود ندارد و باید هر چه زودتر این بحران آتی را باور کنیم و تمام نهادهای مسوول نیرو، جهاد کشاورزی، محیط زیست و نهادهای نظارتی استان برای کنترل این بحران خزنده عزمی جدی داشته باشند./ایرنا