آموزش و پرورش، به‌عنوان محوری‌ترین و زیربنایی‌ترین نهاد «سرمایه‌ساز ملی»، ضرورتی ندارد که با دکترین مدیریتی «پرهزینه و کم‌بازده» اداره گردد. گذار موفقیت‌آمیز از وضعیت کنونی به اثربخشی هوشمند، مستلزم پذیرش یک رویکرد تحول‌آفرین دووجهی است که در دو سطح بیرونی و درونی سیستم باید محقق شود:

۱. محور بیرونی: دگرگونی پارادایم ذهنی جامعه (نگرش حاکمیتی و عمومی): این پرسش بنیادین همواره مطرح است: اگر هزینه‌کرد در آموزش و پرورش، به‌مثابه «سرمایه‌گذاری راهبردی» برای آتیه‌ی پایدار کشور تلقی می‌شود، چرا در اذهان عمومی و برخی محافل تصمیم‌گیر، نگاه به این دستگاه، آمیخته با «ترحم مالی» و «تساهل ساختاری» است؟

این نهاد عظیم و حاکمیتی، نه تنها «هزینه‌ای اضافی» محسوب نمی‌شود، بلکه سنگ‌بنای تمدنی و موتور محرک انکارناپذیر برای توسعه‌ی متوازن و پیشرفت همه‌جانبه‌ی ملی است. ضروری است که نگرش‌های کوتاه‌بینانه و صرفاً «مصرف‌محور» به‌طور کامل طرد گردند و با چشم‌اندازی کریمانه، مادرانه و آینده‌نگر به این مجموعه‌ی بی‌همتا نگریسته شود.

تا زمانی که این پارادایم ذهنی اصلاح نشود و هویت حیاتی این نهاد در کالبد جامعه و نظام حکمرانی تثبیت نگردد، نظام تعلیم و تربیت ایران، با وجود تمامی شعارهای دلگرم‌کننده، کماکان نحیف، رنجور و گرفتار در بن‌بست فرسودگی ساختاری باقی خواهد ماند.

همه‌ی ما وامدار برکات دامن پرمهر مدرسه و کلاس درس هستیم. شایسته است مسئولان، مدیران ارشد و تمامی دلسوزان این عرصه که خود را مدیون این مکتب می‌دانند، گذشته را از یاد نبرند و با «مادر تربیت» و خاستگاه دانش خویش، رفتاری توأم با تکریم و احترام استراتژیک در پیش گیرند.

۲. محور درونی: حکمرانی مشارکتی، هوشمند و مولد (مدیریت اقتصادی): تحقق اثربخشی مدیریتی نیازمند گذار به یک مدل مدیریت چابک، مشارکت‌محور و مبتنی بر خلق ارزش است.

الف) توانمندسازی ساختار از طریق مردمی‌سازی و مشارکت فراگیر : آموزش و پرورش، نهادی اجتماعی-حاکمیتی است که تعلق آن به آحاد جامعه، مردمی‌سازی و جلب مشارکت را به یک الزام استراتژیک تبدیل می‌کند. الگوی درخشان مدرسه‌سازی توسط خیرین، گواهی بی‌بدیل بر این توانایی است:

• مدل اثبات‌شده: بیش از نیمی از فضاهای استاندارد آموزشی کشور، ثمره‌ی پایمردی نیک‌اندیشان است.
• تعمیم مدل موفق: این الگوی مشارکت موفق را می‌توان به حوزه‌های کلیدی نظیر بهداشت مدرسه، زیرساخت‌های ورزشی، و تولید محتوای فرهنگی-تربیتی تعمیم داد.
• مشارکت نرم‌افزاری: زمینه‌سازی برای حضور و مشارکت نظام‌مند مردمی در بخش‌های فکری، محتوایی و نرم‌افزاری تعلیم و تربیت، یک ضرورت حیاتی است.

ب) بهره‌گیری از گنجینه‌ی «سرمایه‌ی تخصصی» و وقف وقت

• وقف وقت متخصصان: جذب و استفاده‌ی هدفمند از «وقف وقت» متخصصان و کارشناسان در حوزه‌های مختلف (فناوری، مهارت‌های شغلی، مدیریت) برای ارتقای کیفی دانش و مهارت‌ها.
• ظرفیت‌سازی در اوقات فراغت: بهره‌برداری از توانمندی‌های سازمان‌های مردم‌نهاد (سمن‌ها) و شبکه‌های تخصصی در ایام فراغت برای غنی‌سازی برنامه‌ها.
• احیای حس مالکیت جمعی: گشودن هوشمندانه درهای مدارس به روی اصناف، انجمن‌ها و عموم جامعه برای خلق حس تعلق جمعی و تقویت مفهوم «مدرسه‌ی ما، خانه‌ی دوم محله».

ج) مولدسازی دارایی‌ها و ارتقای بهره‌وری اقتصادی: این بند بر مدیریت هوشمندانه و خلق ارزش افزوده از دارایی‌های موجود تأکید می‌کند:

• مدیریت بهینه‌ی دارایی‌های راکد: استفاده‌ی هوشمندانه از موقعیت‌های مکانی ممتاز و فضاهای بالقوه برای ایجاد ارزش افزوده.
• خلق منابع پایدار: تدوین برنامه‌های بلندمدت برای خلق جریان‌های درآمدی پایدار و غیردولتی برای خودگردانی مدارس.
• الگوی خودگردانی موفق: الگوبرداری از تجربیات موفق مدیریت دارایی‌ها در مدارس دینی، حوزه‌ها و مساجد در تأمین منابع.
• تعامل نهادی برای نوسازی: تعامل و مذاکره‌ی استراتژیک با شهرداری‌ها و نهادهای خدمات‌رسان برای بهسازی و ارتقای تأسیسات و فضاهای آموزشی.

د) هم‌افزایی ساختاری و همگرایی بین‌دستگاهی: ضرورت دارد سازوکارهای قانونمند برای بهره‌گیری حداکثری از ظرفیت تمامی نهادهای هم‌راستا ایجاد شود:

• سرمایه‌گذاری مشترک با رسانه: همکاری استراتژیک با صدا و سیما در تولید و پخش محتوای آموزشی غنی و فراگیر.
• شبکه‌ی سلامت محلی: همکاری عملی با وزارت بهداشت برای تبدیل مدارس به پایگاه‌های فعال سلامت محله، نه فقط در زمان بیماری.
• کانون رخدادهای مثبت: تبدیل مدارس به کانون رخدادهای فرهنگی، اجتماعی و پایگاهی برای فعالیت‌های مشترک محله‌ای.

ملزومات راهبردی برای موفقیت در گذار

• توانمندسازی عناصر تحول‌آفرین: آموزش مدیران و معلمان در مهارت‌های ارتباطی، تعامل با جامعه، مدیریت پروژه و جذب منابع مالی و انسانی.
• دگردیسی هویت مدرسه: تغییر نقش مدرسه از نهادی صرفاً آموزشی به یک نهاد فرهنگی-اجتماعی پویا که در تمامی ساعات و روزهای هفته، طیف وسیعی از خدمات اجتماعی، فرهنگی و مهارتی را به جامعه‌ی محلی ارائه می‌دهد.

اگر مدیران ارشد آموزش و پرورش، از یک نگرش اقتصادی-فرهنگی یکپارچه برخوردار شوند و از ظرفیت‌های متراکم سرمایه‌ی اجتماعی، سمن‌ها، تشکل‌ها و نهادهای هم‌سو به شکلی هوشمندانه و شجاعانه بهره‌برداری کنند، بسیاری از کمبودهای مادی و نیازهای حاشیه‌ای سیستم مرتفع خواهد شد و آموزش و پرورش از چرخه‌ی رنج بی‌مهری خارج می‌شود.

درمان این چالش دیرینه، تنها به دست مدیرانی کارآمد، هوشمند، شجاع و آینده‌نگر میسر است که با تزریق خرد جمعی و مدیریت مشارکتی به‌جای مدیریت منفرد، این امانت گران‌بها را به اوج شکوفایی و خدمت‌رسانی برسانند. در نتیجه، می‌توان آموزش و پرورش را با هزینه‌ی عملیاتی کمتر و کیفیتی برتر اداره کرد؛ به شرط آنکه حکمرانی مشارکتی را جایگزین مدیریت بوروکراتیک کنیم و از پتانسیل عظیم سرمایه‌ی اجتماعی کشور نهایت بهره را ببریم.