به گزارش اترک، مصطفی فدائی‌فرد در گفت‌وگو با ایلنا، درباره اوضاع تامین آب مشهد اظهار داشت: بحث کم‌آبی و بحران آب یک واقعیت عینی در همه دنیا و به خصوص در ایران محسوب می‌شود؛ با این حال باید توجه داشت که کم‌آبی نیز همچون دیگر پدیده‌های اجتماعی و طبیعی، به مدد دانش، آگاهی، واقع‌بینی، تدبیر، دوراندیشی و برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح قابل کنترل است. طرح‌های توسعه پایدار منابع آب در واقع نوعی پاسخگوئی به مسئله کم‌آبی در مناطق مختلف است. این طرح‌ها در مناطقی با پتانسیل آبی قابل توجه، موجب استفاده بهینه از این پتانسیل‌ها شده و در مناطق مواجه با کم‌آبی موجب حل نسبی مسئله می‌شود. به موازات مدیریت منابع آب، مدیریت تقاضا و مصارف آب و همچنین راندمان مصارف آب نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که متاسفانه در ایران مورد توجه قرار نگرفته است.
بحران تامین آب شرب مشهد بسیار جدی است
وی گفت: حدود نیمی از تعداد گردشگران خارجی کشور به خراسان رضوی تعلق دارد که حدود ۳.۵ میلیون نفر در سال می‌شود و حدود ۱۰ میلیون دلار درآمد سالانه برای استان خراسان رضوی به دست می‌آید. از طرفی با توجه به چشم‌اندازی که در توسعه جذب گردشگران خارجی برای این استان تعیین شده است و همچنین به دلیل اینکه توسعه مراودات و ارتباطات بین این استان با کشورهای دیگر نیز در دستور کار قرار گرفته است و در نهایت به دلیل افزایش تعداد پروازهای مستقیم از مشهد به شهرهای بزرگ کشورهای مسلمان مانند پاکستان، هندوستان، ازبکستان، تاجیکستان، آذربایجان، عراق و کشورهای حاشیه جنوبی خلیج‌فارس، انتظار می‌رود که هر ساله بر تعداد گردشگران خارجی کلانشهر مشهد و همچنین درآمدهای ارزی افزوده شود که در این دوران کسری شدید بودجه و ناترازی های فراوان، می‌تواند مرهمی بر زخم عمیق بی‌پولی کشور باشد. بنابراین شهر مشهد به عنوان پایتخت معنوی ایران، یک شهر راهبردی است و تامین آب پایدار در این کلانشهر بسیار ضروری و با اهمیت است. این در حالی است که در حال حاضر، بحران تامین آب شرب مشهد بسیار جدی است.
بیش از ۲۰۰ میلیون متر مکعب در سال از آبخوان رو به نابودی مشهد برداشت می‌شود
این کارشناس حوزه آب با اشاره به نیاز آبی و وضعیت نابسامان منابع تامین آب در مشهد تصریح کرد: منابع تامین‌کننده آب شرب شهر مشهد شامل سدهای دوستی، طرق، کارده و ارداک و ۶۵۰ حلقه چاه و دو رشته قنات و چشمه اندرخ است. در حال حاضر کمتر از ده درصد از حجم یک و نیم میلیارد مترمکعبی حجم ذخیره مجموعه سدهای مشهد، آب وجود دارد. سال گذشته میزان مصرف آب در مشهد حدود ۲۶۰ میلیون متر مکعب بوده است که طبق مجوز آبفای کشور، حداکثر مجاز برداشت آب از آبخوان مشهد، فقط حدود ۱۱۰ میلیون متر مکعب تعیین شده است. ولی متاسفانه اکنون بیش از ۲۰۰ میلیون متر مکعب در سال از آبخوان رو به نابودی مشهد برداشت می‌شود و به همین دلیل فرونشست دشت مشهد به شدت و با سرعت در حال افزایش است.
خروج آب از کشور
وی در ادامه با اشاره به خروج آب از کشور تصریح کرد: رشته کوه هزارمسجد، ارتفاعات شمال خراسان رضوی را تشکیل می‌دهد که دشت مشهد را از صحرای سرد قره‌قوم ترکمنستان جدا می‌کند. این رشته‌کوه از شمال‌غربی به سمت جنوب‌شرقی امتداد یافته است که در دامنه‌های شمالی این رشته‌کوه، منطق کلات نادری و در کوهپایه‌های شمالی، دشت قره‌قوم ترکمنستان و در شمال‌غربی آن، شهرستان درگز و نهایتا در جنوب این کوهستان، دشت مشهد واقع شده است. این ارتفاعات به شدت کارستی است و منابع آب سطحی و زیرزمینی این منطقه از طریق چندین رودخانه و بدون آن که در داخل کشور مورد استفاده قرار گیرند، از کشور خارج می‌شوند.
فدائی‌فرد ادامه داد: با توجه به کوهستانی بودن منطقه، امکان بهره‌برداری کامل از پتانسیل منابع آب منطقه مستقیما ممکن نیست و از طرفی دیگر به دلیل شیب تند رودخانه‌ها و مخزن‌دهی اندک، امکان احداث سدهای مخزنی برای ذخیره و بهره‌برداری در منطقه نیز وجود ندارد، بنابراین رودخانه‌های زنگلانلو، ایده‌لیک، لایین، کلات در مجموع سالانه بیش از ۱۲۰ میلیون متر مکعب آب بسیار با کیفیت را بدون استفاده در داخل، از کشور خارج می‌کنند.
وی در ادامه به موضوع انتقال آب از هزارمسجد اشاره و اظهار داشت: سابقه مطالعات طرح انتقال آب از رشته کوه‌های هزارمسجد به مشهد به حدود ۴۰ سال قبل بازمی‌گردد و یکی از طرح‌های تامین آب است که با تکمیل آن حدود ۵۰ میلیون متر مکعب از یال شمالی هزارمسجد برای تامین آب شرب مشهد منتقل خواهد شد. عملیات حفاری تونل انتقال آب از رودخانه‌های مرزی یال شمالی هزارمسجد به مشهد، آغاز شده است. در حوضه‌های آبریز مبداء، مطالعات فراوانی طی دهه‌های پیش به انجام رسیده است که هدف اصلی آنها توسعه کشاورزی منطقه بوده است ولی به دلیل کوهستانی بودن منطقه، بسیاری از آنها به ثمر نرسیده و بخش اصلی رواناب همچنان بدون استفاده از کشور خارج می‌شود. به عبارت دیگر به جز آن بخش کوچک از رواناب رودخانه‌های مورد مطالعه که در فصل کشت توسط مردم برداشت می‌شود، بخش اصلی دیگر و در فصول غیرزراعی بدون هیچ استفاده‌ای از کشور خارج می‌شود.
مدیر مطالعات طرح هزارمسجد افزود: نکته بسیار مهم دیگر اینکه به دلیل راندمان بسیار پایین کشاورزی و شیب تند اراضی، بخش اصلی از آب برداشت شده در فصل زراعی نیز به صورت آب بازگشتی به صورت سطحی و زیرسطحی از کشور خارج می‌شود. بنابراین در مجموع در شرایط کنونی به غیر از بخش ناچیزی که مستقیما تبخیر شده و یا صرف تبخیر و تعرق گیاه می‌شود، بخش اعظم آب بدون مصرف از کشور خارج می‌شود.
وی تاکید کرد: مهمترین دلیلی که بسیاری از طرح‌های مطالعاتی این منطقه وارد مراحل اجرایی نشده است، نبود موقعیت‌های مناسب برای احداث سدهای مخزنی است. شیب تند رودخانه‌ها و عدم مخزن‌دهی مناسب، شرایطی را بوجود آورده است که برای ایجاد مخازن مورد نیاز، باید سدهای بسیار بلندی را احداث کرد. در بهترین موقعیت‌های شناسایی شده در مطالعات متعدد در این منطقه، نسبت حجم مخزن به ارتفاع سد، حدود یک به دوازده است. بطور مثال برای ایجاد مخزنی با حجم فقط 5 میلیون متر مکعب، نیاز به سدی بسیار بلند و با ارتفاع بیش از ۶۰ متر خواهد بود. از طرفی شرایط منطقه به لحاظ زمین‌شناسی، پایداری پی و تکیه‌گاه‌ها، عرض زیاد دره‌ها، ارتفاع زیاد آبرفت و در نهایت خسارت زیاد مخازن و مسائل اجتماعی، زیست محیطی و اقتصادی، اجازه احداث چنین سدهایی را نخواهد داد.
فدائی‌فرد گفت: بنابراین با اطمینان می‌توان گفت که تنها راه استفاده بهینه از منابع آب رودخانه‌های مورد مطالعه، پس از رهاسازی حقابه‌های پایین‌دست و تامین نیازهای حوضه‌های مبداء، انتقال آب به سایر حوضه‌های نیازمند آب است که در این میان انتقال به شهر مقدس مشهد، یقینا از اولویت بسیار بالایی برخوردار خواهد بود.
وی با بیان اینکه سامانه انتقال آب از دو قطعه تونل کوتاه و حدود ۲۵۰ کیلومتر خط لوله و شش ایستگاه پمپاژ تشکیل شده است، افزود: سامانه منتخب در دست اجرا، می‌تواند نیازهای آتی شرب و صنعت شهرها و روستاهای منطقه را که عموما در مسیر این سامانه قرار دارند را نیز تامین کند.
مخالفت‌ها مانع از اجرای به موقع طرح
این کارشناس حوزه آب گفت: بر اساس برآوردهای مهندسی، این طرح در اواسط دهه نود با هزینه‌ای بالغ بر هزار میلیارد تومان قابل اجرا بود که سرمایه‌گذاران غیردولتی نیز پای کار بوند ولی متاسفانه به دلیل مقاومت‌های غیرکارشناسی، این طرح وارد مراحل اجرایی نشد و در حال حاضر مجبوریم با هزینه‌هایی چندین برابر، طرح را به اجرا برسانیم. با وجود آن که این طرح از پشتوانه‌های فنی و تخصصی لازم و مطالعات طولانی برخوردار بود، متاسفانه برخی ابتدا پتانسیل منابع آب منطقه را زیر سوال بردند و پس از آن که طرفی نبستند و با اعداد و ارقام و اندازه‌گیری‌های فراوان مشخص شد که پتانسیل منابع آب برآورد شده دقیق است، متاسفانه بر طبل نیاز به آب در مبداء و محرومیت منطقه کوبیدند. این در حالی است که مسئولین سیاسی منطقه مهمترین دلیل کمتر توسعه‌یافتگی منطقه را نبود راه دسترسی معرفی کرده و تاکید داشتند در صورتی که جاده مشهد به کلات اصلاح شود، امکان حضور گردشگران بیشتر در این منطقه بکر و با پتانسیل بسیار بالای گردشگری را فراهم خواهد کرد و موجب رونق و افزایش اشتغال مردم منطقه می‌شود و در این صورت، اگر کل منابع آب سطحی منطقه نیز به مشهد منتقل شود، هیچ مشکلی برای مردم و مسئولین منطقه بوجود نخواهد آمد.
راهکاری برای جلوگیری از خروج حقابه ایران از مرز
وی انتقال آب از یال شمالی هزار مسجد و جلوگیری از خروج حقابه ایران از مرز، تأمین بخشی از آب شرب شهر مشهد در زمان پیک، انتقال بخش از سیلاب‌های فصلی یال شمالی به یال جنوبی، کاهش خسارات سیلاب‌های فصلی در یال شمالی و جلوگیری از خروج منابع خاک از کشور، منبع تأمین آب دائمی و مطمئن در صورت بروز فاجعه طبیعی و جلوگیری از افت کمی و کیفی منابع آب زیرزمینی به عنوان مهمترین منبع پایدار تامین‌کننده آب مشهد را از جمله مزایای اجرای تونل دو منظوره انتقال آب از حوضه‌های یال شمالی هزارمسجد به مشهد عنوان کرد.
فدائی‌فرد به راهکارهای مدیریت پیک مصرف آب در مشهد اشاره و توضیح داد: بزرگترین مشکل تامین آب شرب مشهد در زمان پیک مصرف است. از طرفی در تابستان، گرما باعث افزایش مصرف از طرفی دیگر، همزمان با افزایش تعداد زائرین، پیک مصرف آب در کلانشهر مشهد به وقوع می‌پیوندد. با توجه به تراکم شدید جمعیت در ییلاقات نزدیک به مشهد مانند طرقبه و شاندیز، در صورت کوتاه کردن مسیر و بهسازی جاده مشهد به کلات، امکان بهره‌برداری از منطقه کلات به عنوان منطقه ییلاقی فراهم خواهد شد و همین موضوع باعث کاهش شدید مصرف آب در زمان پیک مصرف آب خواهد شد. ضمن این که در این شرایط، مهاجرت معکوس هم به وقوع خواهد پیوست که همین موضوع نیز باعث کاهش مصرف آب در مشهد خواهد شد.