نگاهی به زندگی علمی- فرهنگی پیر ترجمه ایران استاد احمد آرام

استاد «احمد آرام» را همه کسانی که با علم و دانش سر و کار دارند می شناسند. او وارسته پیری خردمند است که بیشتر اوقات زندگانی خود را صرف مطالعه، تحقیق، ترجمه و در یک کلام اعتلای فرهنگ و دانش این سرزمین کرده است. چراغی است فروزان فراراه دانش پژوهان و شیفتگان کمال؛ چشمه زلالی است که تشنگان وادی آموختن را بی آن که کدورتی پذیرد، سیراب می کند و دایرة المعارف پویایی است که رجوع به آن مشتاقان دانش و فهمیدن را بهره مند از گهرهای درخشان فضیلت می­سازد.

استاد در طول نود سال عمر و شصت سال فعالیت خود در زمینه ترجمه، تصحیح و تالیف و ارائه آثار متعددی در موضوعات مختلف ریاضی، علوم تجربی و طبیعی، تفسیر، عرفان، ادبیات، روانشناسی و تاریخ اسلام به مشتاقان دانش و فرهنگ از جمله خدمات بی دریغشان به جامعه علمی کشور است و با این توصیف می توان گفت علی رقم وسیع بودن دامنه قلمرو علم و تخصصی شدن هر یک از اجزاء آن استاد در اکثر شاخه های علم یک تنه از راه ترجمه قلم زده­اند، و براستی می­توان گفت او را «ذوالفنون و جامع العلوم»درروزگار ما دانست.

کار استاد آرام به دو زمینه اصلی تقسیم می شد: اول، معلمی که زمان شاگردی کلاس چهارم متوسطه آغاز کرد و تا حدود سال 1330 ادامه داد. در این دوره طولانی، ایشان در شیراز، اصفهان و تهران تدریس کردند و نخستین کتاب های درسی فارسی را در رشته های نجوم، هیئت، ریاضیات، فیزیک و شیمی شخصاً یا با همکاری دوستان معلم خود، تالیف نمودند و دوم، ترجمه، که با تحقیق و تالیف نیز همراه بود.

و بدیهی است که کوشش استاد آرام در راه تقویت زبان فارسی از طریق ترجمه و وضع لغات تازه با یافتن کلمات مناسب فارسی، نه چندان است که به وصف در­آید. البته این کار به آسانی انجام نمی­گرفت وی می گوید: «هیچ شبی نبود که مطالعه نکنم. حال بماند که به چه زحمتی کتاب از فرنگستان یا مصر تهیه می­کردم. وانگهی وقتی می خواستم کتاب فیزیک بنویسم فرهنگ لغت نداشتم، به ناگزیر کتابهای مصری را می­گرفتم و اصطلاحات آنها را به کار می­بردم» و به برکت احاطه بر علوم قدیم و جدید (از منطق و ریاضیات و طبیعات گرفته تا کلام و فقه) و آشنایی به زبان و ادب عربی، انگلیسی و فرانسه، بیش از یکصد و چهل عنوان کتاب سودمند تالیف و ترجمه کرده است، همچنین وی از آغازبه تالیف و ترجمه در بسیاری از مجلات مقاله نوشته یا مقالات مهم خارجی را به فارسی ترجمه کرده است که از آن جمله است مجله­های: مجموعه معارف، صحت، فروغ، دبستان، سخن، فرهنگ، علم و زندگی، مجلة المجمع العلمی العربی، مجلة العرفان، یغما، راهنمای کتاب و ماهنامه آموزش و پرورش انتشار داده است.

اما علت توجهی که استاد نسبت به ترجمه بیش از تالیف نشان می­دهد خود بحثی است قابل توجه که به قول خودش: پرداختن به ترجمه این متون را من وظیفه شرعی خود می دانستم چرا که  «وَمِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ‌»تنها این نیست که مال انفاق شود بلکه به هر کسی هر چند اعطا شده، باید آن را انفاق کند. این در متن روح دینداری نهفته است و ما به آن مکلف هستیم. از این رو آنگاه که احساس می­کردم متون علمی یا دینی و یا غیره می­تواند برای مردم و فرهنگ ما مفید و ضروری باشد به ترجمه آن پرداختم.

استاد برای ترجمه یک اثر بر این باور بود که در ترجمه دو اصل عمده نباید از نظر دور داشت: نخست انتخاب دوست و دوم آشنایی عمیق با روح زبان فارسی و «زبان فارسی را کسی خوب می داند که کتاب زیاد خوانده باشد.» همچنین باید زبان مبداْ را هم خوب دانست و به موضوعی که برای ترجمه انتخاب می شود، نیک آشنا باشد.

گرچه نخستین کتاب او «هدیه سال نو» در سال 1302ش. با چاپ سنگی منتشر شد، ولی در سال 1314ش. کتاب وزینی که به چاپ رساند، ترجمه کتابی بود بنام«چگونه روحهای محکم و زنده بسازیم» از فرانسه ترجمه کرد و در چاپهای بعدی اسمش را «پرورش ذهن» گذاشت... و ترجمه کتابی از پوپر از آخرین آثاری بود که از او منتشر شده، اما علاوه بر چاپ کتاب و مقاله و هزاران اصطلاحی است که در این کتابها وضع شده که ایشان به واسطه عضویت در فرهنگستان دوم و بعد بود، با سایر اعضای پیوسته فرهنگستان به تصویب رساندند.

وی علاوه بر ترجمه به مراعات اصل دقت و واژه­ یابی و واژه سازی در برابر اصطلاحات پای بند بود. و واژه­ها و ترکیب بسیاری ساخته که شماری از آنها کاربرد یافته، و به غنای زبان فارسی افزوده است. استاد دراین باره می­گوید: «من در زمینه ظب کتابی ترجمه کرده ام که حدود 1200 صفحه دارد. در این کتاب سعی کرده­ام حتی یک کلمه فرنگی نیاورم، البته کار بسیارمشکلی است ولی من این کار را انجام دادم.» که به زیور طبع آراسته شده است.

بطوری که سخن رفت، استاد احمد آرام کتاب زیادی را تالیف، تصحیح و ترجمه کرده است از جمله؛ کیمیای سعادت تالیف امام محمد غزالی را در سال 1319 تصحیح و سپس یکصد و چهل اثر دیگر را نیز از زبان­های انگلیسی، فرانسه و عربی به فارسی ترجمه کردند که می توان به آثار فاخر ذیل: «مقدمه ای بر فلسفه» در سال 1326، «تکامل فیزیکـ» در سال 1327، «جغرافیای صنعتی جهان» در سال 1328، «مشرق زمین کاهواره تمدن» در سال 1337، «اثبات وجود خدا» در سال 1339، «انتقال علوم یونانی به عالم اسلامی» در سال 1342، «یونانیان و بربرها» در سال 1343، «تاریخ نجوم اسلامی» در سال 1349، و... را ترجمه کردند.

و عاقبت استاد احمد آرام در 14 فروردین 1377ش. در آمریکا در گذشت و پیکر ایشان طی مراسمی در روز 22 فروردین پس از انتقال به تهران در قطعه هنرمندان بهشت زهرا آرام گرفت.