نگاهی به جامعه مدنی در جمهوری اسلامی ایران

در خصـوص جامعه مدني تعاريف گوناگوني وجود دارد اما يكي از رايج ترين تعاريف جامعه مدني اين است كه جامعه مدني مجموعه اى از نهادها و تشكیلاتي است كه به صورت خودجوش و بدون وابستگي و اتكا به دولت شكل مي گيرند و بـه عبارت ديگر اين نهادهاى مدني از متن و بطن جامعه و توسط نيروهاى اجتماعي شكل ميگيرند و حافظ منافع مردم باشند.

در اصـل جامعه مدني حوزه روابـط و ارتباطات اجتماعي است كه از دخالت دولت و قـدرت سياسي مصون مانده است. جامعه مدني يـك لايـه ارتباطي ميان دولت به عنوان مظهر قدرت سياسي و جامعه يا نيروهاى اجتماعي مي باشد و سعي دارد تا فشار قدرت سیاسي را بر جامعه كاهش داده و از منافع جامعه در مقابل دولت حمايت كند. ايـن مقاله در صدد بررسي جامعه مدني در جمهورى اسلامي ايـران مي باشد.

جامعه مدني در ايران

مي تـوان گفــت: هسته اوليه شكل  گيــرى جامعــه مدنــي در ايــران بــه زمــان مشــروطيت بازميگــردد و پس از  پايــان اســتبداد صغيــر و اســتحكام نســبي پايــه هـاى حكومـت مشـروطه خواهـان يـك جامعـه مدنـي در ايـران شـكل گرفـت كـه محتـواى اصلـي آن احـراب و مطبوعـات مسـتقل و آزادى بودنـد كـه توسـط طبقـه متوســط ســنتي و جديــد اداره مي شــدند و چنــدان وابســتگي زيــادى بــه جريــان قـدرت سياسـي نداشـتند.

با روى كار آمدن رضا شاه و شــكل گيــرى دودمــان پهلــوى، اساســاً جامعه مدنــي شــكل گرفتــه دســتخوش تغييــر و تضعيــف شــد. رويكــرد اســتبدادى رضــا شـاه باعـث شـد تـا نهادهـاى مدنـي تضعيـف شـوند و در نتيجـه جامعـه مدنـي رو بـه ضعـف نهـاد رود، چـون عـده زيـادى از طبقـه متوسـط سـنتي و جديـد، سـركوب و منكـوب شـدند و عـده اى هـم بـه حاميـان و مرتبطـان بـا حكومـت و قـدرت سیاسـي تبديـل شـدند.

در ايــن دوران اساســاً خبــرى از احــزاب كارآمــد، مطبوعــات مســتقل و اتحاديــه هــاى كارگــرى نبــود. بــا كنــار رفتــن رضــا شــاه از ســال 1320 تــا ١٣٣٢ شــاهد تقويـت و جـان گرفتـن جامعـه مدنـي در ايـران هسـتيم. اساسـاً ايـن دوران را بهـار دموكراســي در ايــران مــي نامنــد كــه قــدرت در دســتان يــك نفــر يعنــي شــخص شــاه متمركــز نيســت.

احـزاب و جريـان هـاى مدنـي، مطبوعـات و اتحاديـه هـاى كارگـرى متعـددى شـكل مي گيرنـد كـه تـا حـد بـالایى در انجـام اقدامـات خـود داراى اسـتقلال و آزادى عمـل هســتند و بــه دنبــال كاهــش قــدرت شــاه و محــدود كــردن آن مي باشــند. شــايد مهــم تريــن دســتاورد تقويــت جامعــه مدنــي در ايــن دوران شــكل گيــرى دولــت مردمـي مصـدق و پيـروزى نهضـت ملـي شـدن نفـت باشـد.

از سـال 1332 تـا 1357 هـم دوبـاره اوضـاع بـه زمـان پهلـوى اول بـاز مي گـردد و يـك جامعـه مدنـي كوچـك و ضعيـف در مقابـل يـك دولـت قدرتمنـد و بـزرگ شــكل مي گيــرد كــه شــايد يكــي از دلايــل مهــم وقــوع انقــلاب اســلامي 1357 هميـن مسـئله باشـد.

جامعه مدني در جمهورى اسلامي ايران

بــا پيــروزى انقــلاب 1357 و اســتقرار نظــام جمهــورى اســلامي ايــران، يــك نظــام مــردم ســالارى دينــي شــكل  ميگيــرد و بــراى اوليــن بــار جمهوريــت معنــا مي يابــد. برايــن اســاس نظــام بــر پايــه توجــه بــه آرا و نظــرات مردمــي در عرصــه هــاى سياســي، اقتصادى، اجتماعــي و فرهنگــي بنــا شــده اســت و مــردم  ميتواننــد از طريـق مشـاركت در انتخابـات رياسـت جمهورى، مجلـس شـوراى اسلامي، شـورای شــهر و روســتا و مجلــس خبــرگان يــك صــورت حداقلــي از مشــاركت سياســي را داشــته باشــند. در قانــون اساســي جمهــورى اســلامي ايــران هــم بــه ايــن امــر اشــاره شــده كــه كليــه مــردم ايــران از حقــوق مدني، اجتماعــي و سياســي برخــوردار هســتند. حــق تشـكيل روزنامه، اتحاديه، تشـكلات و... را دارا مي باشـند. در اوايـل انقـلاب و در زمـان جنــگ بــا توجــه بــه شــرايط ويــژه و بحرانــي كــه وجــود داشــت، قــدرت و نقــش دولــت و بويــژه نهــاد رهبــرى بســيار پررنــگ بــود و جامعــه مدنــي چنــان ســامان يافتــه و نيرمنــد نبــود.

مهـم تريـن تـلاش بـراى گسـترش جامعـه مدنـي در زمـان دولـت اصلاحـات صورت مي گيــرد و رئيــس جمهــور خاتمــي بــا شــعارهايي ماننــد جامعــه مدنــي و گفت وگــوى تمــدن هــا ســكان هدايــت كشــور را به دســت گرفــت و اقدامــات اصلاحـي متعـددى در حـوزه هـاى فرهنگي، اجتماعـي و سياسـي صـورت گرفـت امـا چنـدان اثـر بخـش نبـود.

بـه خصـوص در پايـان دولـت اصلاحـات كـه تنـش ميـان اصـلاح طلبـان و محافظه كاران شـدت مييابـد و عمـلاً توجـه بـه جامعـه مدنـي و توانمنـد سـازى نهـاد هـاى مدنـي كاهـش مي يابـد. در حـال حاضـر جامعـه مدنـي در جمهـورى اسـلامي ايـران نـه آنقـدر ضعيـف اسـت كـه بتـوان آن  را ناديـده گرفـت و نـه آنقـدر قدرتمنـد اسـت كـه بتوانـد بـا جامعـه سياسـي پنجـه در پنجـه بينـدازد.

در حـال حاضر احـزاب بـه عنـوان يكـي از مهـم تريـن نمادهـاى جامعـه مدنـي، وابسـتگي و اتـكاى بالايـي بـه دولـت دارنـد و اساسـاً هميـن مسـئله رسـالت مدنيـت آنهــا را زيــر ســوال مي بــرد و باعــث مي شــود تــا نتواننــد كارويژه هــاى خــود را از جمــاع حفاظــت از منافــع مــردم و ارتبــاط ميــان مــردم و دولــت را بــه خوبــي انجـام دهنـد. ثانيـاً در ايـران احـزاب عمـر بـالا و نهادينگـي ندارنـد و متأسـفانه بـه طـور فصلـي فعاليـت مي كننـد و ميتـوان بسـيارى از آنهـا را بـا گـروه هـاى نفـوذ يكسـان دانسـت.

از طرفــي ديگــر مطبوعــات و رســانه هــا بــه عنــوان يكــي ديگــر از مهــم تريــن نمادهــاى جامعــه مدنــي در ســال هــاى اخيــر از اســتقلال عمــل و كارايــي بالايــي برخــوردار شــده‌اند و ســطح مطالبــه گــرى آنهــا افزايــش يافتــه و ســعي كرده انــد نقــش ارتباطــي خــود مابيــن دولــت و مــردم را بــراى انتقــال مطالبــات و خواســته هــاى جامعــه بــه دولــت افزايــش دهنــد.

ايــن مســئله تــا حــد زيــادى تحــت تأثيــر گســترش نقــش رســانه هــا در ســطح  بين‌المللــي و پديــده جهانــي شــدن در حــوزه فرهنگــي و ارتباطــي مي باشــد. از سـوى ديگـر اكثـر اتحاديـه هـا و اصنـاف كـه در ايـران شـكل گرفته انـد از كارايـي لازم بـراى اعضـاى خـود برخـوردار نيسـتند و كمتـر افـراد مي تواننـد از طريـق ايـن مجـارى بـه احقـاق حقـوق خـود بپردازنـد. چـرا كـه سـطح بـالاى ايـن نهادهـا بـا سـاختار قـدرت در ارتبـاط هسـتند و مـورد حمايــت آنهــا مي باشــند و بعضــاً بــه جــاى منافــع جمعــي درصــدد تأميــن منافــع فـردى خـود ميباشـند. بـه عبارتـي در جمهـورى اسـلامي ايـران بـه جـاى اتحاديـه هــا و اصنــاف مســتقل، شــاهد اصنــاف و اتحاديــه هــاى وابســته و غيــر توانمنــد هسـتيم.

موانع گسترش جامعه مدني

در بحـث گسـترش جامعـه مدنـي و افزايـش قـدرت جامعـه اجتماعـي در جمهـورى اســلامي ايــران  ميتــوان بيــان كــرد موانعــي بــر ســر راه گســترش جامعــه مدنــي وجــود دارد كــه برخــي از آنهــا عبارتنــد از: ميــل بــه تمركــز قــدرت سياســي، ايدئولــوژى هــاى حاكــم در نظــام، ماهيــت رانتيــرى دولــت و...

امـا يكـي از مهـم تريـن موانـع گسـترش جامعـه مدنـي ريشـه در فرهنـگ سياسـي ايـران دارد. در گونـه بنـدى فرهنـگ هـاى سياسـي آن فرهنگـي كـه باعـث گسـترش دموكراسـي در يـك كشـور مي شـود، فرهنـگ سياسـي مدنـي يـا مشـاركتي اسـت. متاسـفانه فرهنـگ سياسـي در ايـران تـا حـد زيـادى از نـوع فرهنـگ سياسـي تبعـي است. ايـن فرهنـگ سياسـي داراى مولفـه هـاى فردگرايـي، اقتدارگرايـي درون فـردى و جمعـي، عـدم تمايـل بـه مشـاركت و فعاليـت هـاى جمعـي و... مي باشـد كـه اساساً بـا روح دموكراسـي و جامعـه مدنـي تـا حـد بالايـي در تناقـض مي باشـد. از آنجايـي كـه بسـط و گسـترش جامعـه مدنـي بيشـتر منـوط بـه فعاليـت هـا، مشـاركت هـا و مطالبـه گری هـاى خـود افـراد جامعـه مي باشـد، از ايـن رو ايـن فرهنـگ سياسـي يكـي از موانـع جـدى بـراى جامعـه مدنـي در جمهـورى اسـلامي ايـران اسـت.

نتيجه گيرى:

در هــر حــال جامعــه مدنــي در جمهــورى اســلامي ايــران نــه وضعيتــي ضعيــف و نحيــف دارد و نــه وضعيتــي قدرتمنــد و تاثيرگــذار. همچنيــن وجــود يــك ســرى معضـلات اساسـي در جامعـه مدنـي جمهـورى اسـلامي ايـران بـه خصـوص در سـطح احـزاب باعـث ميشـود تـا ايـن جامعـه را بيشـتر يـك جامعـه نيمـه مدنـي بدانيـم. بـه عبارتـي ديگـر ميتـوان گفـت: در جمهـورى اسـلامي ايـران تـا حـد بالايـي شـاهد در هـم تنيدگـي جامعـه سياسـي و مدنـي هسـتيم.

بــه طــور كلــي در مســير گســترش جامعــه مدنــي هــم موانعــي وجــود دارد كــه بـه آن اشـاره شـد و هـم فرصـت هايـي تحـت تأثيـر شـرايط داخلـي و بينالمللـي وجـود دارد كـه ميتواننـد بـه گسـترش جامعـه مدنـي در ايـران كمـك كننـد. نكتـه شـايان توجـه ايـن اسـت كـه گسـترش جامعـه مدنـي در جمهـورى اسـلامي ايـران بيـش از هـر چيـز نيازمنـد مشـاركت، فعاليـت و همـكارى مـردم يـا اعضـاى جامعـه بـا يكديگـر و همچنيـن افزايـش سـطح مطالبـه گـرى و نظـارت گـرى مي باشـد.