اترک/ بحران کمبود منابع آب، کشور را به سمت شیوه های نوین کشاورزی برده است و رواج استفاده از مالچ پلاستیکی در برخی مناطق، از جمله کاشمر خراسان رضوی، از پیامدهای ناگزیر آن است، حال آنکه همین خود می‌تواند به عنوان عاملی در نابودی خاک و آسیب رساندن به بنیان تولید نقش ایفا کند.
اقتصاد کاشمر از زمان های گذشته بر پایه کشاورزی بنا شده است و این شهرستان خراسان رضوی با ۲۰ هزار خانوار بهره‌بردار بخش کشاورزی، دارای ۱۲ هزار و ۷۰۰ هکتار کشتزار و ۳۲ هزار و ۴۰۰ هکتار باغ است و ۸۰ درصد مردم این سامان از طریق فعالیت در حوزه کشاورزی ارتزاق می کنند.
در سالهای اخیر با توجه به خشکسالی های پیاپی، بحران کمبود منابع آبی و ضرورت رفتن به سمت استفاده از شیوه های نوین در بخش زراعت، استفاده از مالچ های پلاستیکی رواج یافته است، حال آنکه رها کردن مالچ در زمینهای کشاورزی پس از دوره مصرف، از مهمترین عواملی است که خود منجر به از بین رفتن خاک و آسیب دیدن جدی بنیان تولید می شود.
مالچ، خطری برای سلامت جامعه
در سالهای اخیر کشاورزان به مالچ پلاستیکی به دلیل مزایایی نظیر مقابله با رشد علفهای هرز، کاهش میزان تبخیر آب، کاهش میزان فرسایش خاک، حفظ مواد مغذی خاک، بهبود کیفیت محصول و جلوگیری از فشردگی خاک اقبال زیادی نشان داده اند و این مزیت ها باعث شده که استفاده از مالچ پلاستیکی به عنوان یک فرصت تلقی شده و کشاورزان در اکثر مناطق از جمله در شهرستان کاشمر به استفاده از این ماده روی آورند.
اکنون بیش از ۶۰۰ هکتار از کشتزارهای شهرستان کاشمر با استفاده از مالچ پلاستیکی کشت می شود. در این منطقه، مالچ پلاستیکی با اهدافی نظیر استفاده بهینه از آب و سایر نهاده ها و زودرس نمودن محصولات کشاورزی و کاهش احتمال سرمازدگی در ابتدای فصل بهار انجام می شود.
معاون فنی و اجرایی جهاد کشاورزی کاشمر مزایای استفاده از مالچ را حفظ رطوبت و افزایش راندمان آبیاری، کنترل علفهای هرز مزرعه، پیشرسی و پیش محصولی گیاه، پیشگیری و مراقبت از برخی آفات و امراض و جلوگیری از بدسبزی در ابتدای رشد برشمرد و گفت: از مضرات استفاده از مالچ نیز آلودگی محیط زیست و خاک است اما در صورتی که در آخر فصل جمع آوری شود این ضرر قابل جبران است.
احمدرضا محمودی مقدم گفت: توصیه ما این است که مالچ های پلاستیکی در انتهای فصل از سطح زمین جمع آوی شود که با توجه به هزینه بری این امر، کشاورزان چندان مایل به انجام آن نیستند و از سوی دیگر استفاده از مالچ هایی که بعد از مدتی قابلیت بازیافت داشته و به تخریب خاک منجر نمی شود، نیز به علت گرانی، رغبتی در کشاورزان برنمی انگیزد.
وی با اشاره به اینکه سرآمدی کاشمر در زمینه تولید طالبی در استان، گفت: با توجه به مزایای زیاد این روش، هیچ اقدامی برای منصرف کردن کشاورزان در استفاده پرهیز از به کار بردن مالچ، جواب نمی دهد مگر این که کشت طالبی را در این منطقه به صفر رسانده و یا نوعی دیگر از مالچ را معرفی کنیم، زیرا اکنون ۱۰۰ درصد جالیزهای طالبی شهرستان با استفاده از مالچ کشت می شود.
تعهد گرفتن از کشاورزان برای جمع آوری مالچ از مزارع
محمودی مقدم اظهار داشت: اقدامات فرهنگی زیادی با کمک سمن های زیست محیطی، اداره محیط زیست، جهاد کشاورزی و شهرداری انجام و بیش از ۱۰ جلسه آموزشی در خصوص مضرات استفاده از مالچ با حضور اعضای شورا و دهیاران در روستاهایی که کشت طالبی در آن رواج دارد، برگزار شده است و اثرات مخرب این امر بیان شده و به تک تک کشاورزانی که سالهای گذشته مالچ پلاستیکی مورد استفاده را از سطح کشتزارها جمع آوری نکردند، اخطاریه داده شده و از آنها در خصوص پرهیز از تکرار این امر تعهد گرفته شده است.
معاون فنی و اجرایی جهاد کشاورزی کاشمر افزود: پارسال شهرداری ۱۰۰ نفر روز به کشاورزان کمک کرد و با گماردن کارگرانی به کشاورزان یاری کرد تا مالچ ها را از سطح مزارع جمع آوری کنند.
وی گفت: نکته مهم این است که کشاورزان اثرات بد زیست محیطی این روش را درک نکرده اند و هزینه بر بودن آن باعث شده است که کشاورزان مستاجر عمدتا از جمع آوری مالچ از زمین های اجاره ای طفره بروند.
محمودی مقدم گفت: تلاش ما جمع آوری مالچ ها توسط کشاورزان است و این موضوع را رصد می کنیم اما بهره برداران در این زمینه کمتر کمک می کنند.
معاون فنی و اجرایی جهاد کشاورزی کاشمر، بهترین زمان جمع آوری مالچ ها را پس از آخرین آبیاری دانست و گفت: با خشک شدن زمین و آسیب دیدن پلاستیک و چسبیده شدن به زمین جمع آوری آن سخت می شود و باعث زشت شدن چهره زمین و اثرات زیست محیطی نامطلوب برای مزرعه می شود حال آن که قبل از خشک شدن پلاستیک ها، می توان با به کارگیری ۲ کارگر روزانه آنرا از سطح یک هکتار زمین جمع کرد.
وی با اشاره به اینکه دستورالعمل های تنبیهی در این خصوص در اختیار ما نیست، گفت: ما با پیگیری موفق شدیم در سالهای گذشته از محیط زیست برای کشاورزان متخلف اخطاریه بگیریم اما بهترین راه فرهنگ سازی است تا کشاورزان خود را مسوول جمع آوی مالچ ها و جلوگیری از تخریب زمین و خاک بدانند.
مشکل عدم تعهد کشاورزان به جمع آوری مالچ ها
مسوول سمن زیست محیطی زادسرو ترشیز نیز در این خصوص اظهار داشت: طی سه سال اخیر، هر سال جلساتی در فصل برداشت طالبی درخصوص جمع آوری مالچ ها در جهاد کشاورزی برگزار شده که امسال نیز از کشاورزان روستاهای فرگ و رزق آباد، که بیشترین مصرف مالچ را در خصوص کشت طالبی دارند، دعوت شد و آنها در جریان اثرات مخرب رهاسازی مالچ ها در زمین های کشاورزی قرار گرفتند.
فهیمه رئیس زاده افزود: استفاده از مالچ از تبخیر آب، فرسایش خاک و رویش علفهای هرز جلوگیری کرده و رطوبت خاک را حفظ می کند اما تنها مشکل این بخش عدم تعهد کشاورزان برای جمع آوری مالچ هاست که هنوز تعداد زیادی نسبت به وظیفه حفظ سرمایه زمین و خاک مسوولیت پذیر نیستند به ویژه مستاجران در زمینهای اجاره ای در خصوص جمع آوری مالچ ها احساس مسوولیت ندارند.
وی بر لزوم فرهنگ سازی در این زمینه تاکید کرد و گفت: ما بنا به رسالت مان نسبت به بسترسازی فرهنگی برای جمع آوری مالچ ها همواره تلاش کرده و می کنیم.
اثرات نامطلوب رهاسازی پلاستیکها در طبیعت
روش مالچ پاشی که به دلیل مزایای پیش گفته، به ویژه محدودیت های موجود در منابع آب، به عنوان یک فرصت در عملکرد بهتر اراضی کشاورزی و بازدهی اقتصادی بالاتر شناخته شده، رو به فزونی است و حال آنکه خطرات رهاسازی پلاستیک های فرسوده حاصل از این کار در محیط، اثرات نامطلوبی بر طبیعت و خطراتی از نظر سلامت محصول و ایمنی غذایی برای انسان دارد.
یک عضو هیات علمی مرکز آموزش عالی کاشمر و پژوهشگر و فعال محیط زیست در این خصوص گفت: دفع مالچ پلاستیکی یکی از مشکلات محیط‌زیستی است؛ چرا که در اغلب موارد، جمع آوری مالچ های پلاستیکی از سطح اراضی پس از برداشت محصول، هزینه بر و سخت است و برای کشاورزان صرفه اقتصادی ندارد، به نحوی که معمولا کشاورزان، به‌خصوص افرادی که زمین‌ها را برای دوره‌ی محدودی اجاره کرده‌اند، ترجیح می‌دهند این پلاستیک ها را به حال خود رها کرده و یا در خاک دفن سازند.
سمیه گلدوی افزود: این امر در درازمدت آسیب‌های جبران ناپذیری به مزارع و طبیعت وارد خواهد آورد زیرا این پلاستیکها که اغلب از جنس پلی‌اتیلن هستند به تدریج خرد و با خاک مخلوط می شوند و در نهایت، علاوه بر اثراتی که بر خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک دارند حتی امکان ورود به زنجیره های غذایی را نیز پیدا می کنند،
وی اظهار داشت: ورود این میکروپلاستیک‌ها به زنجیره غذایی به عنوان تهدیدی برای سلامت اکوسیستم و خطری برای ایمنی غذایی بشر محسوب می‌شود. همچنین، مواد شیمیایی و نفتی که در این مالچ‌های پلاستیکی وجود دارد باعث کاهش چسبندگی ذرات خاک می شود.
این پژوهشگر و فعال محیط زیست گفت: این امر علاوه بر کاهش حاصلخیزی خاک و کاهش عملکرد اراضی، در درازمدت با تخریب ساختمان خاک و جدا شدن ذرات آن می‌تواند باعث بروز پدیده ریزگردها و حرکت این ذرات ریز تحت تاثیر باد شود که علاوه بر تخریب خاک، باعث آلودگی هوا و بروز مشکلات تنفسی برای افراد می شود.
وی افزود: علاوه بر این، نگرانی‌هایی در خصوص میکروپلاستیک‌های باقی‌مانده در خاک وجود دارد که می‌تواند اثرات منفی بر اکولوژی خاک از جمله میکروارگانیسم های موجود در خاک و ماکروارگانیسم‌هایی نظیر کرم‌های خاکی داشته باشد.
عضو هیات علمی مرکز آموزش عالی کاشمر یادآور شد: فناوری‌هایی برای بازیافت مالچ پلاستیکی استفاده شده و رزین‌های پلاستیکی قابل دوام برای استفاده مجدد در صنعت تولید پلاستیک وجود دارد. با این حال، این روش‌ها به دلیل آلودگی پلاستیک توسط مواد شیمیایی کشاورزی خیلی مؤثر نیستند.
وی تاکید کرد: استفاده از مالچ پلاستیکی در مزارع باید با نظارت کامل و با شرط جمع‌آوری بقایای پلاستیک پس از برداشت محصول انجام شود.
گلدوی، برگزاری جلسات آموزشی و ترویجی برای کشاورزان در خصوص آموزش و ترویج اصول خاکورزی حفاظتی و تبیین ارزشهای محیط زیست و لزوم حفاظت محیط زیست و توسعه پایدار و فرهنگ‌سازی و توجیه آنها در خصوص مضرات رهاسازی پلاستیک در محیط را در ترغیب آنان به جمع‌آوری مالچ پلاستیکی بعد از برداشت محصول موثر دانست و گفت: طبق ماده ۶۸۸ قانون مجازات اسلامی و ماده ۹ قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست، آمیختن مواد خارجی به آب، هوا، خاک یا زمین به میزانی که کیفیت فیزیکی، شیمیایی یا بیولوژیک آن را چنان تغییر دهد که برای انسان یا سایر موجودات زنده (اعم از جانوران و گیاهان) یا آثار و ابنیه مضر باشد و به عنوان تهدیدی علیه بهداشت عمومی شناخته شود، ممنوع است.
وی تاکید کرد: مرتکبان این تخلف حداقل به حبس تا یک سال محکوم خواهند شد که این مواد قانونی برای میکروپلاستیک‌های رها شده در محیط ناشی از عدم جمع‌آوری مالچ پلاستیکی پس از برداشت محصول که هم سلامت عمومی را تهدید کرده و هم در درازمدت اثرات منفی بر خاک اراضی کشاورزی دارد، نیز صدق می‌کند. بنابراین، به منظور حفاظت از منابع آب و خاک و بهداشت عمومی، لازم است اراضی کشاورزی پس از برداشت محصول از بقایای پلاستیک پاکسازی شوند.
وی گفت: بهتر است مالچ‌های زیست تخریب‌پذیر، جایگزین مالچ‌های پلاستیکی پلی‌اتیلنی معمول که توسط کشاورزان استفاده می‌شود، گردند.
به گفته او پلیمرهای زیست تخریب پذیر پلیمرهایی هستند که می توانند توسط جامعه میکروبی طبیعی در یک سیستم محیطی تجزیه شوند. این نوع مالچ‌ها جایگزین پایدارتری برای پلاستیک های معمولی مورد استفاده هستند که با ارائه همان مزایای مالچ‌های پلاستیکی، مشکل انباشت پلاستیک در خاک را نیز می توانند حل کنند.
گلدوی افزود: پلی استرهای آلیفاتیک و کوپلی استرهای آلیفاتیک-آروماتیک از جمله پلیمرهای زیست تخریب‌پذیر هستند که می‌توانند جایگزین مناسبی برای مالچ‌های پلاستیکی پلی‌اتیلنی باشند.
این پژوهشگر زیست محیطی گفت: برخی از انواع مالچ‌های زیست تخریب‌پذیر از مواد گیاهی و معدنی ساخته می‌شوند. بقایای گیاهی، لاشبرگ، کاه و کلش، خاک اره و یا پوست گیاهان نیز از جمله مالچ‌های زیست تخریب‌پذیر هستند که می‌توان جایگزین مالچ پلاستیکی نمود، در واقع این نوع مالچ‌ها معمولا در اواسط یا اواخر فصل رشد شروع به تخریب نموده و پس از مدت کوتاهی بدون اینکه آسیبی به محیط وارد کنند، تجزیه شده و جزئی از خاک می‌شوند.
کشاورزان در پی کم آبی و جلوگیری از تبخیر آب از مالچ های پلاستیکی استفاده می کنند که باقی ماندن آن بر روی زمین، خسارات زیادی را به اراضی کشاورزی وارد می کند.
با توجه به کاهش شدید منابع آبی در شهرستان کاشمر در ۲۲۸ کیلومتری مشهد، کشاورزان برای اینکه ازحداقل آب موجود بهترین بهره را ببرند به روش استفاده ازمالچ پلاستیکی(به هرگونه پوششی اطلاق می‌شود که برای محافظت و ارتقاء کیفیت خاک روی سطح خاک گسترده می‌شود) متوسل شده اند، روشی که بلای جان اراضی کشاورزی این شهرستان شده است که باید دست اندرکاران به این موضوع توجه داشته باشند./ایرنا