*یاَیُهَا النَاسُ اِنَا خَلَقنَکُم مِّن ذَکَرِ وَ اُنثَی وَ جعَلنَعکُم شُعُوبًا وَ قَبَائِلَ لِتَعَارَفُو اِنَّ اَکرَمَکُم عِندَ اللهَ اَتقَکُم اِنَّ اَللهَ عَلِیمٌ خَبِیرُ*
«سوره حجرات،آیه 13»
ترکهای خراسان بخشی از مردمان ترک ساکن درخراسان هستند که غالبا در شمال استان خراسان، ناحیه مرزی کشور ترکمنستان و قسمتی از نواحی مرکزی خراسان سکونت دارند. آنان در شهرستانها، شهرها، و روستاهای مختلف استانهای خراسان شمالی، خراسان رضوی، همچنین بخش کالپوش استان سمنان، استان گلستان و شرق استان مازندران بصورت پراکنده و در کنار دیگر اقوام ایرانی زندگی میکنند.
ترکهای خراسانی ساکن در استانهای سمنان،گلستان و شرق مازندران بنا به دلایلی در دورهای از تاریخ، از خراسان به این مناطق مهاجرت کردهاند.(نیک گفتار،رضائی،1398: 247) این مردمان دارای آداب و رسوم مخصوص خود، و پیرو مذهب شیعه دوازده امامی میباشند و به زبان ترکی خراسانی سخن میگویند.ترکی خراسان نام گونهای از زبان ترکی است و با تحقیقاتی که در بیست سال اخیر از طرف گروه ترکشناسی (تورکولوژی) دانشگاه گوتینگن آلمان به سرپرستی پروفسور گرهارد دورفر به عمل آمده، ترکی خراسان به عنوان شاخهای مستقل از گروه ترکی اوغوز پذیرفته شده است.که کم و بیش تحت تاثیر ترکی شرقی و ترکمنی قرار گرفته وگویش بخصوصی را در گروه ترکی اوغوز به وجود آورده است. پروفسور دورفر ترکی خراسانی را به منزلهی پل و رابطی میان زبان ترکی موجود در ترکیه و آذربایجان با ترکمنی میداند اما در مجموع ترکی خراسان از نظر اشکال تصریفی وگرامری به ترکی آذربایجانی نزدیکتر است.(هیئت،1380: 442 )
درخصوص پیشینهی حضور ترکان در خراسان بزرگ، اقوال مختلفی ذکر شده است، از جمله برخی از مستشرقین حضور ترکان در این منطقه را، به پیش از اسلام میدانند. اما برخی دیگر از پژوهشگران، ورود قبایل ترک به مناطق مزبور را، از دوره فتوحات اسلامی دانستهاند.(شجاعی برجویی، 1399 : 39)محمد اسماعیل مقیمی ترکهای خراسان را به دوران ماساژتها، سکاها و اشکانیان و چه بسا فراتر از آنها میداند ایشان نقش ترکها در منطقه شمال خراسان را که ریشه اصلی زبان آنان ترکی است در ایجاد دولت اشکانی بسیار پررنگ توصیف میکند.(سالاریان، 1398:27،نقل از مقیمی،1380)دورفر بیشتر ترکهای خراسان را از نسل گروه اوغوز(دوره حکومتی امپراطوری سلجوقیان) میداند. اگرچه ورود و مهاجرت ترکها به خراسان از زمان حکومت ترک زبان غزنویان شروع و تا پایان حکومت ترک زبان صفویان ادامه داشته است. ولی بیشتر آنها در زمان حکومت ترک زبان سلجوقیان وارد این منطقه شدهاند. و با توجه به این که منطقه خراسان قدیم، دروازه ورود اقوام و گروههای ترک به این منطقه و سایر مناطق بوده است. در حال حاضر ترکان موجود در مناطق مختلف خراسان از بازماندگان گروههای ترک آن زمان میباشند.(قلی زاده مزرجی،1390: 57)سیدعلی میرنیا طبق تحقیقات خود در کتاب پژوهشی در شناخت ایلها و طایفههای عشایری خراسان زمان ورود هریک از ایلهای ترک را در دورههای مختلف چنین بیان کرده است:
- بیات(بایاتها): همراه با ورود و تسلط سلجوقیان در سال(426ه.ق):
-گرایلیها: همزمان با ورود امیرتیمورگورکانی و تشکیل سلسله تیموریان در سال(873ه.ق)
-افشارها: در زمان شاه اسماعیل صفوی و شاه عباس صفوی از آذربایجان به خراسان برای دفاع از مرزها و مقابله با تهاجم اقوام ازبک در لشگرکشی سال(916)
-تاتارها: انتقال ایل تاتار در زمان نادرشاه افشار به مناطق مختلف خراسان، و سکونت هرکدام از ایلهای فوق در این منطقه،(میرنیا،1369: 39) اما آنچه که به وضوح دیده میشود این است که در بین مردم ترک ساکن خراسان، نام این ایلها زیاد مطرح نبوده و بیشتر خود را به عنوان ترک خراسان میشناسند.
ناصر روحانی
منابع:
نیک گفتار،احمد(رضائی،عباسعلی)،1398، بام جهان ارغیان در گذر تاریخ،چاپ اول،انتشارات:خط اول،ص 247
هئیت،جواد،1380،سیری در تاریخ زبان و لهجه های ترکی،چاپ سوم، نشر پیکان،ص442
شجاعی برجوئی،عیسی،1399،از خراسان تا تختگاه اصفهان،چاپ اول،انتشارات:کنکاش،ص39
سالاریان،اسماعیل،1389،ترکی خراسان و قواعد آن، چاپ اول، انتشارات تبریزی اختر،ص28
به نقل از محمداسماعیل مقیمی جغرافیای سیاسی شیروان، چاپ آستان قدس، مشهد،1380
قلی زاده مزرجی،1390، آشنایی با ترکی خراسانی،چاپ اول، انتشارات:دامینه، واسع،ص57
میر نیا،سید علی،1369،ایل ها و طایفه های عشایر خراسان،چاپ اول،انتشارات: موسسه انتشاراتی و آموزشی نسل دانش،ص39