نگاهی به وجه تسمیه شهر گرمه در خراسان شمالی

گرمه یکی از شهرهای استان خراسان شمالی است که با  طول جغرافیایی "29 و ˚56 و عرض جغرافیایی "98 و ˚36  با ارتفاع 1040 متر از سطح دریا در 151 کیلومتری جنوب غربی بجنورد مرکز استان خراسان شمالی قرار دارد.

در انجمن آرای ناصری از این آبادی به صورت «کرمه» یاد شده که صورت تصحیف شده واژه «گرمه» است. علتش این است که در گذشته رعایت سرکش روی حرف «گ» چندان اهمیت نداشت و کاتبان معمولاً حرف «گ» را به صورت «ک» می نوشتند و «گ» می خواندند. چنانکه اعتماد السلطنه در مطلع الشمس (ص 128) گرمخان را به صورت کرمخوان ضبط کرده است.

حافظ ابرو از مورخین دربار شاهرخ تیموری از این آبادی به عنوان جرمق یاد می کند که در آن دوران یکی از قراء ولایت جاجرم محسوب می شده است (جغرافیای تاریخی خراسان در تاریخ حافظ ابرو، ص 70). به نظر یاقوت حموی این قریه در اصل «گرمه» نام داشته است که معرب شده و تبدیل به جرمق گردیده است (معجم البلدان، ج1، ص 389). در واقع، گرمه از جمله نامواژه هایی بود که بعد از حمله اعراب به ایران و گسترش فرهنگ و زبان عربی تحت تأثیر فرایند تعریب (معرب سازی)  قرار گرفت و به جرمق تبدیل شد.

در توضیح فرایند این تغییر در آواشناسی داریم که یکی از فرایندهای معرب سازی واژگان فارسی  تبدیل <گ>  به <ج> است. عربها به علت فقدان واج  <گ> در نظام آوایی زبان عربی در مواجهه با واژه های فارسی که دارای واج <گ> بودند، به جای آن از واج <ج> استفاده می کردند؛ مانند جاینامهای زنجان و جرجان که قبل از حاکمیت اعراب زنگان و گرگان تلفظ می شدند. چنانکه در منطقه شمال خراسان جاگرم و بوزنگرد را به جاجرم و بوزنجرد تبدیل کردند.

اما یکی دیگر از فرایندهای آوایی معرب سازی واژگان فارسی افزودن واج <ق> به واژه های مختوم به مصوت است؛ یعنی برای ایجاد همگونی این واژه ها با نظام آوایی زبان عربی، علاوه بر تبدیل واج <گ> به <ج > یک واج <ق> هم به انتهای کلمات مختوم به مصوت افزوده می شود. در حقیقت افزایش واج <ق> یکی دیگر از فرایندهای معرب سازی است که در مورد واژگان مختوم به مصوت اعمال می شود. البته در اینجا مصوت کوتاه فتحه مد نظر است که در نوشتار به صورت (ه) نشان داده می شود و اصطلاحاً به آن «های غیرملفوظ» می گویند.

  از جمله جاینام هایی که دستخوش این فرایند قرار گرفته اند آبادی های دورق خوزستان و خيوق ازبکستان و زرنق آذربایجان شرقی هستند؛ جاینامهایی که در اصل موسوم به«دوره»، «خيوه» و «زرنه» بودند. این فرایند در مورد واژه گرمه نیز اتفاق افتاده است که در آن ضمن تبدیل شدن واج <گ> به <ج>،  واج <ق> نیز به انتهای آن افزوده شده و تبدیل به جرمق شده است.

در این رابطه روستایی در استان اصفهان  هست که در سالهای بسیار دور موسوم به گرمه بوده و سپس به «جرمق» تبدیل شده است. همچنین آبادی «گرمابه» در نزدیکی مرودشت استان فارس نیز به «جرمابق» تغییر یافته است.

با موجی که بعدها در قرون اخیر برای اصلاح واژگان زبان فارسی بخصوص در مناطق غرب و شمال غربی ایران در اسامی آبادی ها پدید آمد. مردم به حذف یا اصلاح نام شهرهایی که به عربی بود اقدام کردند از جمله جرمق بجنورد و اصفهان را به نام سابق خود «گرمه» باز گرداندند.

در مورد وجه تسمیه گرمه در فرهنگ نام شهرها و برخی آبادی های کهن ایران آمده است که این جاینام از دو جزء <گر+ مه> ترکیب شده است. جزء اول «گر» به معنای کوهستان است و جزء دوم «مه» به معنای بزرگ و بزرگتر است. بدین ترتیب گرمه یعنی کوه بزرگ و این دیه یعنی جایی که منسوب به این کوه است. در حالیکه می دانیم گرمه در یک موقعیت دشتی قرار دارد و چنین کوه بزرگی در نزدیکی یا اطراف این شهر قرار ندارد که این آبادی منسوب به آن باشد.

بدیهی است دلیل نامگذاری «گرمه» به پدیده گرما باز می گردد که از اقتضائات عوارض اقلیمی و توپوگرافیک منطقه است. در حقیقت، این جاینام از ریشه «گرم» در زبان فارسی نشأت گرفته است که ریشه در زبانهای  فارسی میانه و فارسی باستان دارد و پسوند <ه> نشانه نسبت و اسم مکان است. با این ترکیب گرمه به معنای جای گرم یا منسوب به گرما خواهد بود. آبادی هایی مانند جاجرم (جاگرم)، گرماب و گرمخان در منطقه بجنورد نیز بر این وجه نامگذاری شده اند.