سید جمال‌الدین اسدآبادی، مشهور به افغانی، از شخصیت‌های برجسته تاریخ معاصر جهان اسلام است که نقش بسزایی در بیداری اسلامی و ایجاد نهضت‌های فکری و سیاسی در قرن نوزدهم میلادی ایفا کرد. او در سال ۱۲۵۴ قمری متولد شد و اگرچه درباره اصل و نسب او اختلاف‌نظرهایی وجود دارد، بسیاری از مورخان ایرانی، از جمله استاد محیط طباطبایی، بر ایرانی بودن او تأکید دارند. برخی او را از اسدآباد همدان و برخی دیگر از اسدآباد کابل می‌دانند.
سید جمال‌الدین از همان اوان کودکی به همراه خانواده‌اش به قزوین و سپس تهران مهاجرت کرد و پس از آن برای تحصیل علوم دینی به عتبات عالیات در عراق رفت. او در نجف و کربلا به تحصیل پرداخت و پس از مدتی به ایران بازگشت. سپس به بوشهر و بعد به هند سفر کرد و پس از اقامتی کوتاه در آنجا، راهی مکه شد. سید جمال‌الدین پس از زیارت مکه، دوباره به عراق بازگشت و سپس عازم خراسان و افغانستان شد.
اقامت سید جمال‌الدین در خراسان
سید جمال‌الدین اسدآبادی در طول زندگی پرتحرک خود، چندین بار به خراسان سفر کرد و مدتی در مشهد اقامت گزید. بر اساس منابع تاریخی، از جمله کتاب «تاریخ علمای خراسان» تألیف عبدالرحمان بن نصرالله مدرس شیرازی، سید جمال‌الدین در مشهد با برخی از علمای برجسته آن زمان دیدار و تبادل نظر کرد. او در این سفرها، علاوه بر زیارت مرقد امام رضا (ع)، به ترویج اندیشه‌های اصلاح‌طلبانه و اتحاد اسلامی پرداخت.
عبدالرحمان مدرس شیرازی، که در آن زمان نوجوانی پانزده‌ساله بود، در کتاب خود از ملاقات با سید جمال‌الدین یاد نکرده است. این امر احتمالاً به دلیل اختلافات سید با دستگاه حکومت قاجار بوده است، چرا که عبدالرحمان کتاب خود را به ناصرالدین شاه تقدیم کرده بود و ذکر نام سید جمال‌الدین، که منتقد سرسخت حکومت قاجار بود، می‌توانست برای او مشکل‌ساز شود.
فعالیت‌های سید جمال‌الدین در افغانستان
پس از اقامت در مشهد، سید جمال‌الدین به افغانستان رفت و نزدیک به پنج سال در آن کشور ماند. او در این مدت به عنوان مشاور و همکار نزدیک دوست محمدخان، امیر افغانستان، فعالیت کرد. پس از درگذشت دوست محمدخان، سید جمال‌الدین از محمد اعظم، یکی از پسران او، حمایت کرد، اما پس از شکست محمد اعظم در برابر شیرعلی خان، به ایران بازگشت. در این دوران، سید جمال‌الدین کتاب «تاریخ الافغان» را نوشت که از آثار برجسته او به شمار می‌رود.
پایان زندگی سید جمال‌الدین
سید جمال‌الدین اسدآبادی در نهایت به استانبول رفت و در آنجا به تلاش‌های خود برای ایجاد اتحاد اسلامی ادامه داد. اما در سال ۱۲۷۵ شمسی (۱۸۹۷ میلادی) به دستور سلطان عبدالحمید دوم، پادشاه عثمانی، مسموم شد و درگذشت. پیکر او ابتدا در قبرستانی در استانبول به خاک سپرده شد، اما بعدها به درخواست امیر کابل، استخوان‌های او به افغانستان منتقل و در ورودی دانشگاه کابل دفن شد.
سید جمال‌الدین؛ میراثی ماندگار
سید جمال‌الدین اسدآبادی نه تنها به عنوان یک عالم دینی، بلکه به عنوان یک روشنفکر و منتقد اجتماعی، تأثیر عمیقی بر جریان‌های فکری و سیاسی جهان اسلام گذاشت. او با تسلط به چند زبان خارجی و آشنایی با فرهنگ‌های مختلف، توانست پیام اتحاد اسلامی و مبارزه با استعمار را به گوش مردم جهان اسلام برساند. امروز نیز اندیشه‌های او الهام‌بخش بسیاری از جنبش‌های اسلامی و اصلاح‌طلبانه است.
منابع:
- جمال‌الدین اسدآبادی، پایه‌گذار نهضت‌های اسلامی، صفحات ۳۶ و ۴۱
- منتخب از تاریخ فلسفه اسلام، صفحه ۳۹۳
- تاریخ علمای خراسان، عبدالرحمن بن نصرالله مدرس شیرازی (تصحیح مجتبی مجرد)، صفحه ۲۹
- تاریخ و فرهنگ شمال خراسان
- دیپلماسی شرقی
این یادداشت با هدف ارائه‌ای جامع و حرفه‌ای از زندگی و فعالیت‌های سید جمال‌الدین اسدآبادی، به‌ویژه در خراسان، تنظیم شده است و می‌تواند به‌عنوان مرجعی برای علاقه‌مندان به تاریخ معاصر ایران و جهان اسلام مورد استفاده قرار گیرد.