به گزارش اترک، با پایان یافتن سال آبی جاری، خراسان شمالی یک سال کم آب دیگر را پشت سر گذاشت. روزگاری دشت‌های خراسان شمالی به دلیل پر آبی مخازن زیرزمینی سرسبز بود اما امروز نه تنها گریزی از واقعیت خشکسالی و کم آبی این استان وجود ندارد بلکه اگر در همان سال‌های ابتدایی فاجعه کم آبی چه از سوی مردم و چه از سوی مسئولان جدی گرفته می‌شد امروز وضعیت منابع آبی استان مان در چنین شرایط سختی به سر نمی‌برد. خشکسالی‌های پی در پی و کاهش بارندگی‌ها در قیاس با دهه‌های قبل به وضوح قابل لمس است و این مسئله آسیب‌های متعددی را به محیط زیست و چرخه حیات در خراسان شمالی وارد کرده، به طوریکه میانگین سطح مخازن آب‌های زیرزمینی در دشتها به ۵۰ سانتی متر کاهش یافته است.
کاهش آب و خشکسالی بحرانی است که تمام کره زمین را فراگرفته اما به دلیل موقعیت جغرافیایی و آب و هوایی گرم و خشک خراسان شمالی این وضعیت در این استان بیشتر نمایان شده است. به گونه‌ای که رودخانه‌ها و چشمه‌های خروشان گذشته جای خود را به سراب داده‌اند و البته که همین مشکلات کم آبی اختلافات زیادی را به ویژه بین روستاییان برای تأمین آب ایجاد کرده است و کم از درگیری اهالی روستاها برای تأمین آب شرب یا کشاورزی نشنیده‌ایم.
وقتی گفته می‌شود ۷۰ درصد خراسان شمالی دچار خشکسالی شده یعنی اینکه وضعیت آبی استان از مرز بحران عبور کرده و باید چاره‌ای جدی اندیشید.
دشت‌های ممنوعه خراسان شمالی
یکی از پیامدهای خشکسالی و تغییر اقلیم ممنوعه و ممنوعه بحرانی شدن هشت دشت خراسان شمالی است که در پی آن شاهد فرونشست زمین خواهیم بود، از طرفی هم سه دشت آزاد استان نیز ظرفیت‌های لازم را برای برداشت آب ندارند، از مجموع دشت‌های مطالعاتی خراسان شمالی، «مانه»، «غلامان» و «قوره میدان» محدوده‌های آزاد هستند و هشت دشت ممنوعه بحرانی شامل سملقان، بجنورد، رباط قره بیل، جاجرم، صفیآباد، اسفراین و قوچان-شیروان است که برداشت بی رویه از این منابع سبب شده است تا این دشتها با افت شدید سطح آب مواجه شوند.
علی رغم هشدارهای متولیان محیط زیست استان، استفاده بی‌رویه از آب در حالی انجام می‌شود که وضعیت دشتها به ممنوعه بحرانی درآمده و بخش‌های وسیعی از خراسان شمالی از افت سفره‌های زیرزمینی آب تأثیر گرفته و قلب دشتها در بحران خشکسالی در حال فرو نشست است.
به استناد آمارها، میزان بارش‌ها در کشور و به تبع آن استان خراسان شمالی، از کمترین میزان نیم قرن گذشته هم کمتر است؛ واقعیتی که رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی را واداشت تا اعلام کند: خشکسالی بی‌سابقه در انتظار ایران است و خشکسالی شدیدی ایران را در بر خواهد گرفت.
بر اساس تحلیل شاخص «استاندارد بارش، تبخیر و تعرق» که با اصطلاح SPEI شناسایی می‌شود، در بازه ۱۰ ساله، ۷۴.۲ درصد از مساحت استان خراسان شمالی درگیر خشکسالی است.
تنش آبی ۲۳۸ روستای خراسان شمالی
همانطور که پیش‌تر اشاره شد خراسان شمالی دارای اقلیم شکننده و تغییر پذیر نیمه خشک به خشک است که همواره شاهد پدیده خشکسالی‌های پیاپی و کمبود منابع آب است که با وجود تمام مشکلات همواره دغدغه توسعه را داریم و وجود آب هم یکی از عوامل مؤثر در توسعه همه جانبه استان است اما باید این موضوع را هم دانست که تأمین آب و حفاظت از منابع آبی اولین گام در توسعه پایدار کشاورزی، اشتغال زایی در روستاها و تأمین امنیت غذایی جامعه است.
طبق اعلام مسئولان خراسان شمالی، منابع آبی سدها برای آب شرب پایدار نیستند، چرا که در سال‌های اخیر با کاهش بارندگی‌ها و ورودی به سدها مواجه شده‌ایم که این مشکل بیشتر در تابستان خود را نشان می‌دهد، آب شرب سه شهر بجنورد، شیروان و اسفراین از سدها تأمین می‌شود که علاوه بر کاهش منابع آبی در فصل تابستان طعم آب سد شیرین دره نیز در فصل تابستان بعضاً باعث نارضایتی‌هایی را برای شهروندان خواهد شد.
در حال حاضر ۲۳۸ روستای خراسان شمالی با تنش آبی مواجه هستندکه تلاش می‌شود تا رفع تنش شوند که در این خصوص اقدامات موثری در سال جاری انجام خواهد شد.
سالانه ۸۳ میلیون و ۵۰۰ مترمکعب آب وارد شبکه آبرسانی استان می‌شود و برآورد شده که تاپایان سال ۱۴۰۴ در مجموع ۱۸ میلیون مترمکعب آب از محل سد شیرین دره تأمین شود؛ در عین حال جایگزین آن هم استحصال آب از چاه‌ها در نظر گرفته شده است.
عملیات آبخیزداری در خراسان شمالی
باران‌های شدید، روان آب‌هایی تولید می‌کنند که منجر به تشکیل سیلاب می‌شوند و با اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری و جمع‌آوری آب باران از بارش‌ها استفاده بهینه به عمل می‌آید و در آبرفت‌ها نفوذ داده می‌شوند و موجب تغذیه آبخوان می‌شود، این کار با ایجاد سیل بندهای آبگیر و عملیات پخش سیلاب عملی می‌گردد.
به اذعان مسئولان منابع طبیعی خراسان شمالی در این استان تاکنون تعداد ۱۱۴ حوزه آبخیز با مساحت بالغ بر یک میلیون هکتار (۳۵ درصد وسعت استان) مطالعات تفصیلی اجرایی آبخیزداری انجام گرفته است.
همچنین در ۸۱ حوزه آبخیز استان با مساحت بالغ بر ۷۰۰ هزار هکتار (۲۵ درصد مساحت استان) عملیات اجرایی آبخیزداری در حوزههای آبخیز بالا دست قنوات استان موجب تغذیه آبخوان و کاهش شوری آب قنات خواهد شد.
اقدامات آبخیزداری در سطح استان موجب کنترل و تنظیم حجم سیلاب به میزان ۲۹۰ میلیون متر مکعب در سال می‌گردد که پیش بینی می‌شود با اجرای عملیات آبخیزداری در بالا دست قناتهای استان ۱۵ تا ۲۵ درصد به آبدهی قنوات افزوده شود.
20 درصد حجم مخازن سدهای استان دارای آب است
حجم مخازن سدهای این استان ۲۳۴ میلیون متر مکعب است که میزان آب موجود در آن‌ها هم اکنون ۴۷ میلیون متر مکعب است.
با توجه به شروع سال زراعی جدید، از ابتدای مهر ماه تاکنون میزان ورودی آب به سدهای استان ۳.۵ میلیون متر مکعب بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۱۰ درصد کاهش داشته است.
میزان خروجی آب از سدهای استان طی مدت یاد شده نیز نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۲۰ درصد کاهش داشته است.
در حال حاضر وضعیت سد شیرین دره نسبت به سدهای استان دیگر بهتر است، البته میزان آب موجود در مخزن آن ۲۳ میلیون متر مکعب است که در همین موقع از سال در پارسال میزان آب موجود در آن ۶۴ میلیون متر مکعب بوده است و در حال حاضر ۳۸ درصد از مخزن سد شیرین دره دارای آب است.
بدترین وضعیت سد از لحاظ دارا بودن آب را سد بارزوی شیروان دارد که ۱۳ درصد از مخزن آن دارای آب است.
با توجه به وضعیت سدها از لحاظ ذخیره آبی، آب اختصاص یافته به بخش کشاورزی برای کشت پاییزه با محدودیت مواجه شده و اولویت نخست، تأمین آب شرب است این در حالیست که کشاورزی درصد بالایی از اشتغال استان را به خود اختصاص داده که این وضعیت برای توسعه کشاورزی و اشتغال این بخش پیامد خوبی ندارد.
فرسودگی ۳۲ درصدی شبکه انتقال آب در خراسان شمالی
به گفته مسئولان آبفا خراسان شمالی، یکی از معضلات شبکه آبرسانی وجود دو هزار و ۲۰۰ کیلومتر خط انتقال آب فرسوده است که برای اصلاح هر کیلومتر نیاز به یک میلیارد تومان اعتبار است و اصلاح تمام شبکه فرسوده انتقال آب استان به دو هزار و ۲۰۰ میلیون تومان اعتبار نیاز است. هم اینک ۳۲ درصد از مجموع هفت هزار و ۱۰۰ کیلومتر شبکه انتقال آب استان فرسوده است و سالانه سعی می‌شود با توجه به اعتبارات اصلاحات انجام شود.
برای رفع تنش آبی از ظرفیت نیکوکاران و خیران نیز استفاده می‌شود، از ظرفیت خیران برای آبرسانی به ۳۵ روستا استفاده می‌شود که علاوه بر این تعداد در حال انعقاد برای استفاده از ظرفیت خیران در ۱۱۴ روستا نیز هستیم.
ضرورت استفاده صنایع از پساب
خراسان شمالی از صنایع بزرگی همچون پتروشیمی، آلومینای جاجرم، لوله گستر اسفراین، کارخانه سیمان و... بهره مند است که اگر این صنایع به جای پساب از آب شرب استفاده کنند دیگر دستیابی به دوران گذر از کم آبی و خشکسالی رؤیا می‌شود اقدامی که هم اکنون پتروشیمی آن را انجام می‌دهد و آبی که باید مورد استفاده مردم قرار بگیرد در صنعت پتروشیمی هدر میرود که البته برای این موضوع جلسات مختلفی از سوی مسئولان ارشد استان و حتی رییس جمهور برگزار شد که این صنعت موظف به استفاده از پساب شود.
نیاز پتروشیمی به آب خاکستری پنج میلیون مترمکعب است که هم اکنون شرکت ابفا خراسان شمالی تلاش دارد تا از این منبع آب استفاده کند چرا که آب چاه‌ها باید برای شرب هم استانی‌ها در نظر گرفته شود.
اهمیت سند سازگاری با کم آبی و خشکسالی
سال ۹۹ بود که سند سازگاری با کم آبی خراسان شمالی تیتر رسانه‌های استان شد سندی که اگر اقدامات و برنامه‌های آن به طور کامل اجرایی شود می‌توان به کنارل کم آبی و خشکسالی در استان امیدوار بود.
برنامه‌های سند سازگاری با کم آبی خراسان شمالی در سه بخش مصرف، تولید و بازچرخانی و حفاظت از منابع آب با توجه به شناخت شرایط موجود و پیش بینی‌ها تا سال ۱۴۰۵ تهیه شده و این سند شامل ۵۵ برنامه عملیاتی با تا افق ۱۴۰۵ است.
سند سازگاری با کم آبی استان شامل اهدافی است که کلی‌ترین آن‌ها شامل تأمین و تولید آب سالم و پایدار برای کلیه بخش‌های مصرف با لحاظ ظرفیت‌های آبی حوزههای آبریز، استقرار مدیریت جامع حوزههای آبخیز با مشارکت ذیمدخلان، تشکل‌های مردم نهاد و دانش بنیان، توسعه و توانمندسازی منابع انسانی در بخش آب، خشکسالی، فرسایش و محیط زیست، پیشگیری و کنترل فرسایش و تقویت برنامه‌های حفاظت خاک و آب تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی در راستای جبران کسری مخازن زیر زمینی،
ارتقاء بهره وری آب در بخش کشاورزی، ارتقای سطح برخورداری مناسب آب بهداشتی سالم و دائمی برای انواع مصارف شرب شهری و روستایی، بهینه سازی مصرف آب صنعت با اولویت بازچرخانی آب و استفاده از پساب‌های تولید شده، بهینه سازی مصرف آب در حوزه فضای سبز شهرداری‌ها، بهینه سازی و جلوگیری از هدررفت آب (آب بدون در آمد) در شبکه‌های آب شرب و شبکه‌های آبیاری شهری و روستایی، صیانت از منابع آبی و ایجاد سازگاری با محیط زیست و اقلیم به منظور بهره مندی پایدار از آب، دستیابی به جبران کسری مخزن منابع آب زیرزمینی در دشت‌های استان، بهره مندی پایدار از منابع آب، خاک و هوای سالم و ایجاد سازگاری با شرایط کم آبی و مخاطرات آب و هوایی و کاهش خطرات زیست محیطی مدیریت بهینه بهره برداری منابع آب، مدیریت خشکسالی، کنترل فرسایش و بهبود محیط زیست حفاظت و بهبود تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی استان
است، البته اقداماتی هم در راستای این سند در خراسان شمالی انجام شده است.
اهمیت سازگاری با خشکسالی در بخش کشاورزی
وجود غفلت‌هایی که در گذشته نسبت به مقوله مهم سازگاری با خشکسالی در کشور و استان صورت گرفته اما مسئولان دولت سیزدهم نسبت به این مهم آگاه هستند و همواره بر آن تاکید دارند. به گونه‌ای که احمد وحیدی وزیر کشور در دی ماه سال گذشته در پیامی به مناسبت روز ملی ایمنی در برابر زلزله و کاهش اثرات بلایای طبیعی به این موضوع پرداخت و سازگاری و همزیستی را کلیدی ترین مفهوم در مواجهه با شرایط کم آبی عنوان و تاکید کرد: باید شرایط اقلیمی ایران را مبنای هرگونه راهبرد، برنامه و اقدام در بهره برداری از منابع آب قرار داد.
دولت سیزدهم به دنبال اجرای طرحهایی برای سازگاری با خشکسالی است که جدیدترین آن طرح اصلاح الگوی کشت است.
در بند «ت» ماده ۳۵ برنامه ششم توسعه بر موضوع اصلاح الگوی کشت تاکید شده است و هرچند مقرر بود تا در سال ۹۶ این سند تدوین و در طول برنامه ششم اجرا شود اما این موضوع در طول این سالها مغفول ماند تا اینکه به تازگی اجرای این سند در دومین جلسه شورای عالی آب با حضور رییس جمهور به تصویب رسید و باید منتظر بود تا دستورالعمل و تعهدات استانها ابلاغ شود.
از آنجاکه در حدود ۹۰ درصد آب تولیدی در کشور به مصرف بخش کشاورزی می‌رسد از همین رو ضرورت اجرای طرح سازگاری با خشکسالی در این بخش از اهمیت بیشتری برخوردار است.
به گزارش اترک، خراسان شمالی از آن دسته استان‌هایی است که درآمد اغلب مردم آن به خصوص روستانشینان آن از بخش کشاورزی تأمین می‌شود و کشاورزی یکی از محورهای اصلی توسعه‌ای در این استان محسوب می‌شود و با توجه به شرایط کنونی آبی در خراسان شمالی بهتر است از محصولات کم آب در استان استفاده شود و یا اینکه روش‌های نوین کشاورزی بیش از پیش جایگزین روش‌های سنتی شوند. التبه در هفته گذشته با ابلاغ طرح اصلاح الگوی کشت به استان ها، انتظار میرود با توجه به کم آب بودن این استان، مسئولان هرچه سریعتر نسبت به اجرای این الگو اقدام نمایند.