اترک/ زاینده‌رود در حال احتضار است، سایر منابع آبی چهارمحال و بختیاری نیز حال و روز چندان مساعدی ندارند، برداشت‌های بی‌رویه، اجرای طرح‌های انتقال آب غیرقانونی و غیرکارشناسی در طول بیش از چند دهه گذشته، زاینده‌رود را به چنین وضعیتی دچار کرده است، اما به‌نظر می‌رسد عده‌ای هنوز بحران در حوضه زاینده‌رود را باور ندارند.
خشکسالی‌های پی در پی، کاهش بارندگی و اجرای طرح‌های متعدد انتقال آب از حوزه‌های آبخیز چهارمحال و بختیاری، این استان را با چالش‌های متعدد از جمله فرونشست زمین مواجه کرده است، این استان روزگاری منبع تامین آب برای چند استان بود، اما امروز خود برای تامین حداقل‌های مورد نیاز برای شرب، کشاورزی، دامداری و صنعت با چالش‌های جدی مواجه شده است.
بیابانی شدن دشت‌های چهارمحال و بختیاری محصول سیاست‌گذاری‌های نادرست در حوضه آب است، همان‌طور که فرونشست زمین در استان‌های دیگر خطرآفرین است، در این استان نیز می‌تواند تبعات جبران‌ناپذیری در کوتاه‌مدت و حتی بلندمدت به‌عنوان استان تامین کننده آب داشته باشد.
طبق گفته مدیر سد و نیروگاه زاینده‌رود در ۳۰ خردادماه سال‌جاری حدود ۷۰ درصد سد زاینده‌رود خالی بوده و همچنین در پی گرم شدن هوا ورودی آب به این سد کاهش پیدا کرده است.
همه بر خشکسالی و کاهش بارش در حوزه زاینده‌رود واقف هستیم، بنابراین نمی‌توان همانند سابق از این حوزه آبی برداشت کرد و انتظار داشت که زاینده‌رود با بحران روبرو نشود، معاون اجرایی رئیس‌جمهور در سفر به استان اصفهان به نکته قابل تاملی اشاره کرد،" چون دخلت نیست خرج آهسته‌تر کن، که می‌گویند ملاحان سرودی- اگر باران به کوهستان نبارد به سالی دجله گردد خشک رودی"!
بسیاری از کارشناسان حوزه آب و خاک علت اصلی فرونشست زمین را برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی می‌دانند، چاه‌های غیرمجاز امروز به بلای جان منابع آبی تبدیل شده‌اند، حال باید دید نقش چاه‌های غیرمجاز در بحث فرونشست چیست؟ آیا با جریان دائمی زاینده‌رود مشکل فرونشست زمین در استان مجاور حل می‌شود؟ آیا برنج‌کاری و کشاورزی غرق‌آبی در استان‌های کویری توجیه اقتصادی دارد؟ استقرار صنایع آب بر بدون در نظر گرفتن منبع تامین آب پایدار چه آسیبی به محیط‌زیست و منایع آبی وارد می‌کند؟
برداشت ناچیز چهارمحال و بختیاری از زاینده‌رود با برداشت استان مجاور قابل مقایسه نیست
مرتضی درخشان- رئیس صنف کشاورزان چهارمحال و بختیاری با اشاره به میزان برداشت چهارمحال و بختیاری از حوزه زاینده‌رود، اظهار کرد: طبق تابلوی منابع و مصارف، کل تخصیص آب در حوزه کشاورزی به استان از زاینده‌رود در زمان ترسالی حدود ۷۸ میلیون متر مکعب در سال است که در خشکسالی این عدد به ۶۰ میلیون متر مکعب رسید، همچنین حدود شش میلیون متر مکعب نیز به بخش شرب اختصاص پیدا می‌کند.
وی بیان کرد: میزان برداشت آب از حوضه زاینده‌رود در چهارمحال و بختیاری باتوجه به دبی آب یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون متر مکعبی در این حوزه بسیار ناچیز است، متاسفانه برخی با ارائه آمار غلط به‌دنبال فرافکنی هستند و می‌خواهند بحران زاینده‌رود را به این استان نسبت دهند.
درخشان با بیان اینکه عده‌ای با مطرح کردن آمار غلط به‌دنبال توجیه طرح‌های انتقال آب از چهارمحال و بختیاری هستند، گفت: مجموع پروانه‌های صادر شده در حوضه زاینده‌رود در اصفهان برای برداشت آب کشاورزی در سال‌های ۴۲ تا ۴۶ حدود ۴۵ هزار هکتار بود، افزود: حدود ۲۰ تا ۳۰ هزار هکتار از این اراضی تغییر کاربری داده و تبدیل به ساختمان شدند، اما پس از انقلاب ۴۵۰ هزار هکتار توسعه کشاورزی در حوضه زاینده‌رود در اصفهان اتفاق افتاده است.
رئیس صنف کشاورزان چهارمحال و بختیاری بیان کرد: در حال حاضر مجموعا سطح باغات استان ۱۷ هزار هکتار است که ۸۰۰۰ هکتار از گذشته و ۹۰۰۰ هکتار نیز در طرح توسعه به سطح باغات این استان اضافه شده است و در مقابل طرح‌های توسعه کشاورزی استان مجاور بسیار ناچیز بوده و سال گذشته حدود ۳۴ میلیون متر مکعب از زاینده‌رود و ۲۸ میلیون متر مکعب آب بین حوضه‌ای برای کشاورزی استان برداشت شده است.
وی با تاکید بر اینکه شفاف‌سازی در برداشت از زاینده‌رود باید توسط استان مجاور صورت بگیرد، توضیح داد: ۱۰۰ میلیون متر مکعب آب از حوضه زاینده‌رود توسط آب منطقه‌ای اصفهان به استان یزد توسط اصفهان فروخته شده است، در حالیکه یزد از زاینده‌رود حق‌آبه ندراد، اما در عمل آب بیش‌تری برداشت می‌شود، همچنین از زیرشاخه‌های زاینده‌رود نیز به صورت جداگانه آب به استان پایین دست منتقل می‌شود.
درخشان با اشاره به رتبه اول تولید فولاد خام در استان اصفهان و همچنین نیاز آبی برای تولید فولاد و ۲۸ صنایع وابسته به آن، عنوان کرد: برای تولید سالانه ۲۵ میلیون تن فولاد، ۷۰۰ میلیون متر مکعب آب نیاز است، در سابق اصفهان برای آب شرب از زاینده‌رود حق‌آبه نداشته است و در حال حاضر ۱۵۰ تا ۲۵۰ میلیون متر مکعب از حق‌آبه کشاورزان برای شرب اصفهان برداشت می‌شود و هیچ مرجعی نیز پاسخگو نیست.
رئیس صنف کشاورزان چهارمحال و بختیاری ادامه داد: زاینده‌رود ۱۱ زیرشاخه دارد و آب بدون اینکه از مسیر واقعی سد چم آسمان عبور کند وارد سی سه پل اصفهان شد و این نشان دهنده برداشت استان مجاور از زیرشاخه‌های زاینده‌رود در شهرستان کوهرنگ است و آمار دقیقی در این حوزه وجود ندارد.
وی با بیان اینکه طبق گفته مسئولان ۵۰ هزار چاه غیرمجاز و ۱۰۰ هزار چاه مجاز در استان مجاور وجود دارد، یادآور شد: اما عدد واقعی بیش‌تر است، این چاه‌های غیرمجاز عامل اصلی فرونشت در اصفهان هستند، این چاه‌ها در دشت‌های ممنوعه و ممنوعه بحرانی سالانه سه میلیارد متر مکعب آب برداشت می‌کنند، استاندار اصفهان در جلسه پنجم شورای حفاظت از منابع آب عنوان کرد که ۲۱ هزار چاه غیرمجاز در اصفهان ۵۰۰ میلیون مترمکعب آب برداشت می‌کنند، اما متاسفانه انگشت اتهام به سمت چهارمحال و بختیاری می‌رود.
درخشان با اشاره به موضوع احیای زاینده‌رود، تصریح کرد: احیای جریان دائمی زاینده‌رود محقق نمی‌شود مگر اینکه مجوزهای برداشت غیرقانونی تعدیل و بندهای آبی غیرمجاز حذف شود، منابع و مصارف دو استان چهارمحال و بختیاری و اصفهان شفاف و به تصویب برسد، همچنین چاه‌های غیرمجاز در حوزه زاینده‌رود پلمب شوند، طرح جامع آب می‌تواند اختلافات این حوزه را کم کند.
نرخ فرونشست زمین در چهارمحال و بختیاری به ۱۵ سانتی‌متر رسیده است
مدیرکل مدیریت بحران چهارمحال و بختیاری با اشاره به اینکه خشکسالی و برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی مانند چاه و قنات از دلایل ایجاد فرونشست زمین است، اظهار کرد: زمانی‌که با برداشت بی‌رویه سفره‌های آب زیرزمینی تخلیه شود، شاهد ایجاد خلاء در زمین و فرونشست خواهیم بود.
خسرو کیانی بیان کرد: عمده سفره‌های آب زیرزمینی در دشت‌ها واقع شده‌اند، زمانی‌که آبخوان‌های واقع در دشت تخلیه شود، وزن توده‌های خاک خلاء‌ها را پر و شاهد فرونشست زمین خواهیم بود.
کیانی با تاکید بر اینکه بحث فرونشست در چهارمحال و بختیاری باتوجه به شرایط خشکسالی و کمبود بارش جدی است، یادآور شد: از تعداد ۱۱ دشت موجود در استان چهار دشت ممنوعه بحرانی و مابقی دشت‌ها نیز در وضعیت بحرانی قرار دارد.
مدیرکل مدیریت بحران چهارمحال و بختیاری با بیان اینکه نرخ فرونشست زمین در سال ۹۶ حدود چهار سانتی‌متر بود، افزود: در سال ۱۴۰۰ نرخ فرونشست زمین در استان به ۱۵ سانتی‌متر رسیده است.
وی با اشاره به اینکه چاه‌های غیرمجاز و برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی فرونشست را تشدید می‌کند، خاطرنشان کرد: چاه‌های غیرمجاز در محدوده و حریم مسیر زاینده‌رود بر دبی آب این رودخانه تاثیرگذار است.
وضعیت مصرف آب در کشور نامناسب است
محمد حسن صالحی- استاد تمام گروه علوم مهندسی خاک دانشکده کشاورزی دانشگاه شهرکرد با اشاره به دلایل فرونشست زمین، اظهار کرد: فرونشست زمین دلایل مختلفی دارد، در کشور ایران این مشکل بیش‌تر از سایر نقاط مشاهده می‌شود و در سال‌های اخیر نیز گسترش پیدا کرده است و می‌طلبد مسئولان توجه بسیار بیش‌تری به این مسئله و تبعات آن داشته باشند.
وی با تاکید بر اینکه با شعار و سخنرانی نمی‌توان از تبعات ناشی از فرونشست زمین جلوگیری کرد، گفت: سیاست‌های غلط و عدم نظارت باعث شده این مشکل با گذشت زمان افزایش یابد و اگر این روند ادامه یابد، مدیریت بحران شاید دیگر قابل جبران نباشد. کشور ایران خشک و نیمه‌خشک است و دانستن همین تنها مورد کافی است که مدیریت آبی جدی گرفته شود، شاهدیم که وضعیت استفاده از منابع آبی در بخش کشاورزی راندمان بسیار پایینی دارد و بیش از ۷۰ درصد آب مصرفی در این حوزه به هدر می‌رود.
صالحی افزود: وضعیت مصرف آب در کشور خشک و نیمه‌خشک ایران نامناسب است و افزایش جمعیت و توسعه بی رویه کشاورزی این موضوع را به وضعیت وخیمی تبدیل کرده است، برای مدیریت فرونشست، مصرف بی‌رویه آب در بخش صنعت، کشاورزی و شرب باید کنترل و کاهش پیدا کند و راندمان مصرف نیز بالا برود.
استاد تمام گروه علوم مهندسی خاک دانشکده کشاورزی دانشگاه شهرکرد قرار گرفتن ایران در منطقه خشک و نیمه‌خشک را از دلایل اصلی بالا بودن نرخ فرونشست عنوان و بیان کرد: کشورهای بسیاری هم‌چون ایران در منطقه خشک و نیمه‌خشک قرار دارند، اما وضعیت آن‌ها مانند ایران از نظر فرونشست بحرانی نیست، زیرا مصرف آب و الگوی کشت را مدیریت کرده‌اند.
وی با اشاره به حفر بی‌شمار چاه‌های غیرمجاز در ایران، توضیح داد: بنا بر آمار ارائه شده بیش از ۳۰۰ هزار چاه غیرمجاز وجود دارد که در صحت این آمار نیز ایراداتی وارد است، اما حتی اگر همین آمار نیز صحیح باشد، آب‌های زیرزمینی کشور همانند یک آبکش از طریق این چاه‌های غیرمجاز تخلیه می‌شود و خشکسالی و کاهش بارندگی این مشکل را تشدید می‌کند.
صالحی ادامه داد: چاه‌های غیرمجاز و برداشت‌های بی‌رویه در شرایط خشکسالی همانند زالویی است که در حال مکیدن خون کشور است، باید هر چه سریعتر این چاه‌های غیرمجاز پلمب شود، همچنین مجوز چاه‌های به‌ظاهر مجازی که به‌صورت غیرقانونی مجوز اخذ کرده‌اند، باید باطل شود. در رابطه با برداشت از سایر چاه‌ها نیز بایستی نظارت جدی صورت بگیرد.
استاد تمام گروه علوم مهندسی خاک دانشکده کشاورزی دانشگاه شهرکرد با بیان اینکه در کشور الگوی کشت مناسبی تعریف نشده است، خاطرنشان کرد: هر زارعی به شیوه و دلخواه خود کشت می‌کند در حالی که بهترین الگوی کشت و حتی نوع رقم گیاه باید با توجه به نوع خاک، اقلیم، مقدار آب، و سایر شرایط اکولوژیکی و اقتصادی توسط متخصصان امر در حوزه خاک، زراعت و ... پیشنهاد شود و کشاورز نیز از این الگو پیروی کند.
وی یادآور شد: در برخی نقاط خشک کشور شاهد کشت برنج هستیم، اما باید کشاورز توجیه شود و الگوی کشت مناسب‌تری انتخاب کند و یا اگر اصرار بر کشت این محصول دارد، باید میزان آب تخصیصی خود را مدیریت کند، اگر الگوی کشت رعایت شود و همچنین خرید تضمینی محصول از کشاورز در دستور کار باشد، کشاورز نیز برای سود بیش‌تر به الگوی کشت پیشنهادی دولت رضایت می دهد.
صالحی با تاکید بر اینکه در تهیه الگوی کشت باید متخصصان در تمامی زمینه‌های مرتبط ورود پیدا کنند، گفت: آمایش سرزمین در این مسئله باید مورد توجه قرار بگیرد، اگر به صنایع تبدیلی در کنار الگوی کشت در مناطق مختلف توجه کنیم، می‌تواند به اشتغال‌زایی نیز کمک نماید.
استاد تمام گروه علوم مهندسی خاک دانشکده کشاورزی دانشگاه شهرکرد اضافه کرد: مدیریت آبی و رعایت الگوی کشت به تغذیه آبخوان‌ها کمک می‌کند و در نتیجه باعث کاهش تخریب خاک از جمله فرسایش خاک، فرونشست، ریزگردها و آلودگی می‌شود.
وی در پایان با اشاره به تاثیر تغییر کاربری اراضی در بحث فرونشست زمین، عنوان کرد: این مسئله باید با مطالعه دقیق صورت بگیرد، زیرا تبعات جبران‌ناپذیری بر جای خواهد گذاشت.ایسنا