ترک‌های خراسان لباس محلی ندارند!

حال سؤال اساسی اینجاست آیا گذشتگان ترک‌های خراسان تن‌پوشی نداشته‌اند؟!

آیا ترک‌ها قبل از دورهٔ پهلوی اول برای اجباری کردن پوشش یکدست، عریان زندگی می‌کردند؟!

البته بگذریم از این‌که تا اواخر دههٔ 60 هم در برخی از مناطق عموم پیرزنان وییرمردان با لباس محلی رفت‌وآمد می‌کردند.

آیا نظراتی که گاه دربارهٔ لباس محلی ترک‌های خراسان شنیده می‌شود، مبنی بر عدم پوشش، بر اساس تحقیقات بوده یا این‌که بر اساس سلیقه ونگاه سطحی می‌باشد؟!

ترک‌ها که یکی از بومیان اصلی منطقه خراسان می‌باشند وبا آن‌همه پشتوانه تاریخی، فرهنگی و مذهبی که دارند وبا توجه به این‌که بعضاً بازماندگان امپراتوری‌های سلجوقیان، غزنویان وخوارزمشاهیان هستند، چه طور ممکن است مقولهٔ به این مهمی، یعنی تن پوش را از گذشتگان خود به ارث نبرده باشند؟!

استفاده نکردن ومتاسفانه بی تفاوتی نسبت به لباس محلی درسال های اخیر دلیل برنداشتن لباس نیست. که این امردلایل مخصوص خود را دارد.

البته به نظر می‌رسد تا زمان حاضر تحقیقی عمیق وموردی در این حوزه صورت نگرفته است. که در میان برخی عوام وحتی خواص چنین جا افتاده است که ترک‌ها پوششی ندارند!

سؤالات فوق وچندین سؤال دیگر موجب شد تا بر آن شوم برای رسیدن به پاسخ ونشان دادن البسه ترک‌های خراسان چند سالی را از روش‌هایی چون پرسش‌های میدانی در مناطق مختلف دور از مراکز شهرستان‌ها، مشاهده نمونه‌های قدیمی لباس‌ها، جمع‌آوری تصویرهای قدیمی، مقایسه تطبیقی لباس‌های موجود بین ترک‌های ساکن، در استان‌های هم‌جوار وحتی از ضرب‌المثل‌ها استفاده کنم. که حاصل این بررسی‌ها باعث گردید تا به جمع‌بندی زیبایی از پوشش ترک‌های خراسان برسم. که در زیر به آن‌ها اشاره خواهد شد.

البته باید توجه داشت ترک‌هایی که در منطقه خراسان زندگی می کننداز ایل‌های گرایلی، افشار، تاتار، ازبک، بیات هستند. که در دوره‌های مختلف تاریخی بنا به دلایل سیاسی، اجتماعی واقتصادی در منطقه‌ای وسیع از جغرافیای خراسان پراکنده شده‌اند. که این پراکندگی می‌تواند انواعی از لباس‌های محلی را در بین این قوم نشان دهد. و هم‌چنین می‌تواند در ارائهٔ مدل‌های پوششی مناسب و زیبا برای آشنا کردن نسل‌های آینده جهت الگوبرداری از فرهنگ بومی و محلی باشد. و مجموع این پوشش‌ها در کنار دیگر اقوام استان و ایران رنگین‌کمانی از رنگ‌ها را نشان دهد.

بنابراین پوشش اصیل و بومی اولین و مهم‌ترین اصالت‌های فرهنگی و هم‌چنین به‌عنوان شناسنامه یک قوم محسوب می‌شود. که در میان تمام اقوام دارای اهمیت به سزایی است.

که این پوشش، نشان‌دهندهٔ گذشتهٔ تاریخی باورهای آن قوم به پایبندی و احترام، به عقاید وسنن آن قوم است.

پوشش ترک‌ها تحت تأثیر چندین موضوع مهم قرار داشته است که به نمونه‌هایی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

۱-اساطیر وافسانه ها: لباس ترک‌ها همانند بسیاری از اقوام دیگر جهان دارای گذشته‌ای پررمزوراز از اساطیر وافسانه ها بوده‌اند. با توجه به این‌که سرمنشأ ترک‌ها کوه‌های آلتای وشرق آسیا می‌باشد، بنابراین دارای باورهای دینی واسطوره ای خاصی بوده‌اند. که به شدت روی فرهنگ وپوشش ترک‌ها تأثیر گذاشته است. استفاده از رنگ سرخ یا به ترکی آل، قیزیل به‌عنوان نماد شجاعت، رنگ شانس وتولد دوباره در مراسم‌های عروسی یکی از آن باورهای اسطوره‌ای در میان ترک‌ها بوده است. که به نظر می‌رسد بعد از ورود به دین مبین اسلام، هم چنان این رنگ در میان ترک‌ها وبخصوص ترک‌های خراسان جایگاه خود را حفظ کرده است. البته این بدان مفهوم نیست که ترک‌ها از دیگر رنگ‌ها استفاده نمی‌کردند. بلکه منظور رجحیت رنگ سرخ نسبت به رنگ‌های دیگر بوده، کما این‌که در بین ترکمن‌ها به‌عنوان شاخه‌ای از ترک‌های اوغوز این رنگ هم چنان در پوششان بیشترین جلوه را دارد.

۲-نقش‌ها (تامغاها): نقش‌ها وسوزن دوزی های موجود روی لباس‌ها ویا زیور آلاتی از فلز که روی البسه‌ها دوخته ونقش می‌زدند همه مرتبط با باورهای باستانی ترک‌ها بوده است. به‌عنوان نمونه شی فلزی مثلث شکلی با نام ترکی (آونگ چنگه) روی جلیقه (کولجهٔ) جنبه محافظتی داشته است. یعنی ترکان باستان چنین اعتقادی داشته‌اند که اینشی اتفاقات ناگوار را از دارندهٔ اینشی دور می‌کند. که بعضاً این نقش را روی لباس سوزن دوزی می‌کرده‌اند.

۳-شرایط وموقعیت زندگی: البسهٔ ترک‌ها در موقعیت‌های مختلف زندگی ودر شرایط‌های متفاوت فرق داشته، به‌عنوان نمونه لباس‌هایی که برای کار کردن استفاده می‌شده است بالباس‌هایی که برای مجالس استفاده می‌کرده‌اند ازلحاظ جنس پارچه، راحتی، نازکی وضخیم بودن فرق داشته است.

۴-جنس لباس‌ها: یکی دیگر از ویژگی‌های البسه ترکی ضخامت وکیفیت لباس‌ها بوده است. ترک‌های خراسان معمولاً در مجالس ومراسم ها از لباس‌هایی که جنسشان ابریشم، مخمل، اطلسی بوده استفاده می‌کردند.

با توجه به آنچه گفته شد دو نوع لباس را می‌شود در بین ترک‌ها مشاهده کرد. که این موضوع در شمال وجنوب خراسان کمی متفاوت می‌باشد.

پوششی با جنس تمام ابریشم ومعمولا به رنگ سرخ که ازلحاظ رنگ وجنس پارچه ونوع تزئینات شبیه پوشش ترکمن‌هاست. اما ازلحاظ نوع ومدل چیزی جدا از پوشش ترکمن‌ها می‌باشد. این نوع پوشش در میان ترک‌های شهر کلات واطراف آن و هم‌چنین در شهر غلامان وچند روستا وجود داشته است. البته مشابه این لباس با جنس تمام ابریشم در بین ترک‌های قزلباش رامیان استان گلستان هم وجود دارد. اما نوعی دیگر که با انواع رنگ‌ها وپارچه ها دوخته می‌شود بیشتر در مرکز وجنوب خراسان استفاده می‌شده است.

حال به معرفی اجزا هرکدام از لباس‌های مورداستفاده ترک‌های خراسان می‌پردازیم.

۱-تافتابالاغ (قصب کوینک): تافتا وقصب به معنای بافته شده از ابریشم وبالاغ در ترکی قدیم به معنای شلوار است. زیرا پایین تنه این پوشش شلواریست پر چین که نوع دوخت شلواری آن مشخص نمی‌شود.

۲-کوینک (کوینهٔ): پیراهنی است که یقه ولبه های آستین با نوارهای سنتی تزئین می‌شده است. که در زبان ترکی به بالا پوش زنانه ومردانه کوینهٔ یا کوینک می گویند.

۳-کولجهٔ: همان جلیقه است که روی پیراهن می‌پوشیدند، و معمولاً با جنس ابریشم ومخمل بوده است. در برخی مناطق آستین دار ودر برخی مناطق آستین کوتاه، که معمولاً با قران تزئین وبرای وصل کردن دو طرف جلیقه شی فلزی به نام آونگ چنگه روی کولجهٔ می‌دوختند.

۴-شیلوار: شیلوارمعمولا با پارچه‌هایی با جنس چیت که بسیار ملایم وسبک بوده با گل‌های ریز دوخته می‌شده است.

شیلوار بسیار بلند وتا مچ پا، پرچین ودورتادور آن را با نواری سیاه وتور تزئین می‌کردند.

۵-چرشو (چرچو): دربرخی مناطق ابریشم بافت و نازک با طرح‌های چهار خانه‌ای اما در برخی مناطق با پشم می‌بافتند که ضخیم ومعمولا سیاه، و به‌عنوان چادر استفاده می‌کردند. اما ازلحاظ نوع برش ودوخت با چادرهای امروزی فرق داشته است.

۶-کولته (عرقچین): کلاهی سوزن دوزی شده که نوع زنانه ومردانه ازلحاظ نقش‌ها با هم متفاوت بوده است، وزنان بعدازاینکه این کلاه را روسر می‌گذاشتند با دستمالی کوچک وملایم روی کولته را می‌بستند.

۷-شال: روسری بزرگ در رنگ‌های مختلف که معمولاً برای عروس از رنگ قرمز استفاده می‌کردند. که دورتادور این شال‌ها باریشه‌هایی تزئین شده بودند.

۸-یاشماق: بستن جلوی دهان تا پایین بینی وگاه تا نزدیک چشم را با شال یا روسری یاشماق می گویند.

۹-سیجاف: نوارهای بافته شدهٔ باریک از پشم به رنگ سیاه، که برای سرآستین‌ها، یقهٔ پیراهن، پایین بالاغ، دورتادور کولجهٔ در کنار نوارهای سنتی دوخته می‌شده است.

واما پوشش آقایان ترک خراسان دارای اجزایی بوده که در زیر به هرکدام از آن‌ها اشاره می‌شود.

۱-دون (قافتان): پوششی بلند تا زانو وگاهی بلندتر که روی پیراهن می‌پوشیدند. و بیشتر برای مراسم‌ها استفاده می‌کردند.

۲-کوینک (کوینهٔ): پیراهنی با یقه تزئین شده بسیار ساده که مردان استفاده می‌کردند.

۳-بئل ماق: کمربندی پهن که با پارچه دوخته می‌شده است، گاهی روی پیراهن وگاهی روی دون دور کمر می‌بستند.

۴-تاممان: همان شلوار است که با تاممان باغی یا تاممان باغه به جای کش استفاده می‌کردند.

۵-تلپی (تلپک، کولته، پاپاق): نام های کلاه در بین مناطق مختلف ترک نشین های خراسان، به رنگ سیاه که با پوست بره درست می‌کردند.

۶-توفتی تلپی (توفتی کولته): کلاهی بوده که با کرک بز، که پس از تمیز وشانه زدن وتبدیل کرک به نخ توسط زنان ترک بافته می‌شده است.

-الجی (الجک): دستکش بافته شده از پشم گوسفند که معمولاً برای بچه‌ها از رنگ قرمز برای سر انگشتان استفاده می‌کردند. که مخصوص فصل سرما بوده است.

۸-بوین شال: شال گردنی که با پشم گوسفند بعد طی مراحلی وتبدیل آن به نخ توسط زنان ترک بافته می‌شده است.

۹-جوراب: با پشم گوسفند بعد طی مراحل وتبدیل آن به نخ برای فصل سرما بافته می‌شده است.

۱۰-دولاغ: نواری تقریباً هفت یا هشت سانتی که دورتادور پا تا نزدیک زانو می‌پیچیدند.

۱۱-چاروغ (چاروق): پا پوشی ترکی که با چرم تهیه، وبیشتر دهقانان استفاده می‌کردند.

در پایان از تمام کسانی که در این امر بنده را یاری کردند. تا بتوانم تصاویر ونمونه های قدیمی را مشاهده کرده و هم‌چنین از مادران وپدران این سرزمین که با حوصله به سؤالات بنده پاسخ داده‌اند، صمیمانه تقدیر وتشکر می‌کنم. امیدوارم این کار قدمی هر چند کوچک برای معرفی فرهنگ وپوشش ترکان خراسان وسرزمین ایران باشد.