اترک/ وحدانی: شهرستان گرمه به لطف موقعیت راهبردی خود بر سر راه‌های کاروانرو هماره مورد توجه قرار داشته و از دوران پیش از تاریخ تا ادوار متأخر اسلامی به طور پیوسته نقش بارزی را در تکامل فرهنگی خطهٔ خراسان ایفا کرده است. وجود محوطه‌های بزرگ از دوره‌های مس- سنگی و عصر مفرغ از قبیل منجاق تپه و تپه‌های پیش از تاریخی در سراسر دهستان گلستان ازجمله استقرارهای پیش از تاریخی در اطراف روستای دشت در پهنهٔ شهرستان گرمه آن را به یکی از مهم‌ترین استقرارگاه های بشری در خراسان شمالی بدل کرده است. پراکندگی زیاد محوطه‌های باستانی مربوط به دوران اشکانی و ساسانی در این شهرستان، از شکوفایی این خطه در دوره تاریخی با بهره گیری از موقعیت مناسب آن بر سر راه ابریشم و معادلات سیاسی و تجاری آن دوران حکایت دارد. وجود محوطه‌های وسیع و فراوان از دوره اسلامی ازجمله ویرانه‌های مربوط به چندین قلعه در اطراف شهر درق از قبیل محوطه خواجه سنگاور، نارنج قلعه و بسیاری آثار دیگر، در کنار گزارش‌های مورخان و جغرافی دانان دوره اسلامی مبنی بر آبادانی این دوره نشان از رونق و شکوفایی این منطقه در سراسر دورهٔ اسلامی دارد. نزدیکی این منطقه به مراکز قدرت‌های محلی همچون جاجرم و اسفراین شکوفایی این خطه را دامن زده و باعث رشد فرهنگی آن شده بود. وجود چندین کاروانسرا و رباط همچون رباط عشق، رباط قره بیل و رباط دشت و نیز حوض انبار و آب انبارهای ساخته‌شده در مسیر راه‌های اصلی و فرعی برای استفاده مسافرین و کاروانیان، به بهترین وجهی شکوفایی منطقه در سده‌های میانی اسلامی را بازگو می‌کند. این منطقه تا اواخر دوره قاجار اهمیت خود را حفظ نمود تا اینکه با ورود تجهیزات حمل‌ونقل مدرن، احداث راه‌های ترانزیتی و در پی آن حذف شبکهٔ راه‌های قدیم و متروک ماندن راه-های کاروانرو و کاروانسراها به تدریج از اهمیت آن کاسته شد و به سرعت افول کرد.
موزه قلعه جلال الدین
قلعه جلال الدین یکی از برجسته‌ترین قلعه‌های نظامی خراسان شمالی قلمداد می‌شود که در سده‌های 7-6 هجری ساخته‌شده است. این قلعه با مصالح سنگ و ساروج به صورت یک شش ضلعی منظم روی سطح ناهموار وصخره های تپه‌های بلند احداث شده است. موقعیت جغرافیایی قلعه بر سر راه ارتباطی شهرها و مراکز مهم شمال شرق فلات ایران همچون نیشابور، جرجان، مرو و خوارزم اهمیت راهبردی قلعه را دو چندان می‌کرد.
قلعه جلال الدین از نظر ابعاد معماری در نوع خود کم نظیر است و باروی آن در تراز پایین و تا ارتفاع پنج متری نزدیک به سه متر ضخامت دارد. روی هم رفته بلندای بارو در ضلع شرقی حدود 15 است.
در کف برج‌ها و راهروهای تراز فوقانی باروی قلعه خمره‌های بزرگی کار گذاشته شده که در مواقع نیاز آب یا آذوقه مورد نیاز را تأمین می‌کرده است. هر یک از این خمره‌ها نزدیک به 150 لیتر حجم دارند و با در نظر گرفتن مجموع 128 خمره موجود در فضاهای مختلف برآورد می‌شود در این ظروف حدود 19000 لیتر یا 20 تن مایع یا غله ذخیره می‌شده است.
به علاوه چاهی به قطر حدود سه متر در گوشه غربی حیاط قلعه حفر شده است که شاید دسترسی قلعه نشینان به منبع آب دائمی را فراهم می‌کرده است. با توجه به بستر صخره‌ای قلعه، بی تردید حفر این چاه در دل سنگ از شاهکارهای مهندسی در زمان خود بوده است.
سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری با هدف احیای قلعه جلال الدین به‌عنوان موزه از سال 1386 مطالعه و مرمت این بنا را به طور متمرکز آغاز کرد و در خرداد سال 1390 این بنا با عنوان موزه معرفی شخصیتهای جلال الدین شهیر تاریخ ایران با تأکید بر شخصیت جلال الدین خوارزمشاه افتتاح گردید.
برج‌های موجود در موزه به این نوع روایتگری اختصاص داده شده است و در هر برج پرده‌ای با داستانی جداگانه نصب شده است. از ویژگی‌های منحصر به فرد این موزه استفاده از سیستم دیجیتال برای پخش این نوع روایتگری در هر کدام از برج‌ها به صورت جداگانه می‌باشد.
سایر قسمتهای نمایشی موزه در مسیرهای بازدید قرارگرفته که این ویژگی به بازدید امکان می‌دهد تا ضمن حرکت در مسیر و مرتفع‌ترین قسمتهای قلعه، با ویژگی های معماری نظامی، مصالح بکار رفته، خمره‌های تاریخی کار گذاشته شده در دل دیوارهای قلعه و در نهایت شیوه‌های تدافعی قلاع تاریخی از نزدیک آشنا گردد.
رباط عشق
رباط یا کاروانسرای عشق یکی از چندین رباط تاریخی شهرستان گرمه است که در دورهٔ تیموری بر سر شاهراه ارتباطی گرگان و نیشابور بنا شده است. شواهد موجود نشان می‌دهد که در دورهٔ تیموری در این محل کاروانسرای قدیمی‌تری وجود داشته که قدمت آن دست کم به قرون 5-4 هجری می‌رسد و به دلیل تخریب زیاد به دستور میرعلی شیر نوایی، وزیر دربار سلطان حسین بایقرا در کنار آن رباط کنونی را ساخته‌اند. کاروانسرای موجود پلان مستطیلی دارد و حیاط مرکزی آن یک صحن چهار ایوانی است که از هر طرف با غرفه‌های متعدد و اتاق‌هایی برای استراحت کاروانیان و نیز اصطبل هایی برای احشام آن‌ها احاطه شده است. مصالح اصلی بنا سنگ، ساروج و آجر است و طرح کلی آن تا حد زیادی به رباط قلی شباهت دارد.
حوض انبار بینی دنباله
این حوض انبار با لاشه سنگ و ملات گل آهک ساخته‌شده و از دو بخش اصلی شامل دهلیز ورودی و مخزن آب تشکیل شده که با قوس نیم دایره و گنبد کلاخودی ساده پوشش یافته است. بنای حوض انبار که ازجمله بناهای عام المنفعهٔ دوره قاجار در منطقه به شمار می‌رود برای نگهداری آب باران در مسیر یک راه قدیمی ساخته‌شده و مدتها آب مورد نیاز مسافران و چوپانان محلی را تأمین می‌کرده است. چندین نمونه از این حوض انبارها در مسیر راه وجود دارد که امروزه با ورود تجهیزات حمل‌ونقل پیشرفته به عرصه زندگی بشر و منسوخ شدن نظام ارتباطی کاروانی، کاربری اصلی خود را از دست داده‌اند.
آرامگاه باغ مزار گرمه
آرامگاه باغ مزاریکی از آثار منحصر به فرد قرن هفتم هجری در شهرستان گرمه است که مشخص نیست چه شخصیتی در آن دفن شده است. این بنا با مصالح آجر و ملات گچ ساخته‌شده و در زمان آبادانی در مرکز باغی قرار داشته است. پلان بنا از نوع چهارطاقی گنبد دار است که از داخل مربع و از خارج هشت ضلعی است. چهار گوشهٔ بنا با طاق‌نماهای تزئینی متشکل از دو بازوی بلند با تاج پیش آمده نما سازی شده که هر بازو یکی از پایه های طاق ایوان را شکل می‌دهد. شیوه آجر چینی خفته راسته در طاق‌نماها، فیل پوش‌ها و نما سازی گنبد در منطقه بی‌نظیر است. شاکلهٔ کلی بنا حاکی از آن است که اینجا مدفن شخصیت بزرگ و تأثیرگذاری در منطقه بوده است که امید می‌رود در آینده با مطالعات تاریخی و باستان‌شناختی بازشناسی شود.
رباط قره بیل
کاروانسرا یا رباط قره بیل یکی دیگر از کاروانسراهای تاریخی شهرستان گرمه است که به‌احتمال فراوان قدمت بنای اولیه آن به قرون 5-4 هجری می‌رسد و در متون تاریخی از آن به نام رباط املوتلو یاد شده است. بعدها در دورهٔ تیموری و زمانی که شاهراه کهن گرگان-نیشابور برای دسترسی به مشهد احیا می‌شود، به دستور وزیر با تدبیر دربار تیموری، میرعلی شیر نوایی، رباط‌هایی در طول این مسیر ساخته‌شده و یا رباط‌های قدیمی مرمت می‌شود. در این فرایند رباط قره بیل نیز توسعه‌یافته و با الحاق بخش‌هایی جدید احیا و مورداستفاده مسافران قرار می‌گیرد. این کاروانسرا با مصالح سنگ، ساروج، گچ و آجر بنا شده و پلان چهارگوش با دو حیاط بزرگ و کوچک دارد. در گرداگرد حیاط بزرگ غرفه‌های متعددی احداث شده که پوشش سقف آن‌ها گنبدی است و زیر سقف با کاربندی‌های زیبای گچی تزئین شده است.
مسجد جامع درق
مسجد جامع درق یکی از آثار ارزشمند مذهبی-تاریخی شهرستان گرمه قلمداد می‌شود که در دوره صفوی احداث شده است. این مسجد کوچک با الگوی معماری سنتی و مصالح خشت و گل ساخته‌شده و سقف آن با مجموعه‌ای از قوس‌های ضربی پوشش یافته است. در وسط بنا چهارستون درشت چهارگوش وجود دارد که پایه‌های گنبد بزرگ مرکزی بر روی آن‌ها قرارگرفته است.
مسجد جامع ایور
مسجد جامع ایور یکی دیگر از آثار مذهبی-تاریخی شهرستان ایور است که بر اساس کتیبهٔ داخل بنا در سال 1171 هجری ساخته‌شده است. مسجد با مصالح خشت و گل ساخته‌شده و سقف آن با گنبدهای کوچک ضربی پوشش یافته که پایهٔ آن‌ها بر روی هفت ستون و شش نیم ستون مدور بزرگ قرارگرفته است. در کتیبه سنگی بنا بانی مسجد رحیم بک و معمار آن قنبر علی آقا خراسانی ذکرشده است.
محوطه باستانی قلعه دهی
این محوطه بقایای یک قلعه خشتی و گلی با پلان مستطیلی به مساحت حدود نیم هکتار است. دروازه اصلی این قلعه در ضلع شرقی قرار داشته و حصار آن در بخشهای مختلف برج و بارو داشته که اکنون در اثر فرسایش به تلی از خاک بدل شده است. بررسی‌های باستان‌شناختی و مطالعه سفالینه‌های پراکنده در محوطه نشان می‌دهد این قلعه طی قرون 8-6 هجری مسکونی بوده و زندگی در آن جریان داشته است.